المهذب فی الفقه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف قاضی سعد الدین ابو القاسم عبد العزیز بن نحریر بن براج طرابلسی، معروف به
قاضی ابن براج (م ۴۸۱ ق).
كتاب حاضر در زمینه
فقه استدلالی می باشد. مؤلّف در ابن کتاب آراء مرحوم
شیخ طوسی، مدرس و استاد خود را آورده و آنها را نقد و بررسی و با شیخ مناقشه می كند.
ابن براج اولین كسی است كه بعد از
شیخ طوسی به خود جرأت مناقشه با شیخ را داده و در بعضی موارد بر خلاف نظر شیخ نظر داده است.
علامه مجلسی در بحار در مورد این كتاب می فرماید؛ «این كتاب در غایت اعتبار است.»
مرحوم
آیت الله بروجردی (ره) طلاب و شاگردان خود را برای مراجعه به این كتاب تشویق می فرمودند. مؤلف این کتاب از حیث ترتیب و باب بندی تابع شیخ بوده و از وی پیروی کرده است و در زمان نشر این كتاب از
موسوعات فقهی بدیع شمرده می شد که در همه
ابواب فقه بحث كرده است.
کتاب المهذب از مشهورترین و مبسوطترین کتب فقهی استدلالی قدمای از فقهای امامیه می‌باشد.
این کتاب که یک دورۀ
فقه کامل استدلالی از کتاب
طهارت تا آخر دیات می‌باشد حاصل تحقیقات عمیق و ابتکارات مؤلف است که پس از سی سال قضاوت و بکار گرفتن عملی این مباحث تدوین شده است.
صاحب مستدرکات اعیان الشیعه در این رابطه می‌نویسد: «فکم فرق بین کتاب فقهی یؤلف فی زوایا المدرسة من غیر ممارسة عملیة للقضاء و کتاب الف بعد الممارسة لها او خلالها، و لاجل ذلک یعتبر الکتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره».
اگر چه مؤلف گنجینه‌هایی از کتاب‌های فقهی همچون «
المقرب فی الفقه»، «
المعالم فی الفروع»، «
المنهاج فی الفروع»، «
المعتمد فی الفقه»، «
شرح جمل العلم و العمل» و «
جواهر الفقه» از خود برجای گذاشته است.
اما متاسفانه امروزه فقط سه کتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.
این سه کتاب از ابتدای نگارش در کتب فقهی مفصل و مبسوط مورد استناد و اعتماد واقع شده‌اند و فقهای عظام توجه خاصی به آنان مبذول داشته‌اند که در این بین کتاب المهذب به دلیل روش استدلالیش جایگاه ویژه‌ای را داراست.
از زمان آغاز تالیف المهذب، اطلاع دقیقی در تراجم موجود نیست ولی با توجه به عبارتی که در کتاب اجارۀ آن ذکر شده است، مؤلف در سال ۴۶۷ مشغول نگارش کتاب اجاره بوده است. «آجرتک هذه الدار فی شهر رمضان او کان فی مثل هذه السنة و هی سنة سبع و ستین و اربع مائة».
با توجه به این که کتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوین شده است، زیرا در کتاب طهارت در صفحۀ ۲۳ جلد اول آن در بحث این گونه آمده است: و قد اشرنا الی الوجه القوی لذلک فی کتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفی در همین بحث در کتاب «جواهر الفقه» پس از نام
شیخ طوسی عبارت رحمة‌الله‌علیه آورده شده است بنابراین هر دو کتاب پس از سال ۴۶۰ تالیف شده‌اند.
از جمع بندی موارد فوق می‌توان نتیجه گرفت که «المهذب» بین سال‌های ۴۶۲ تا ۴۷۰ تالیف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذریعة» به نقل از پایان نسخۀ کتابخانۀ
آستان قدس رضوی از کتاب مهذب مهذب آمده است که: ان المصنف فرغ منه فی سنة ۴۶۷.
و هم چنین در پایان جلد ۲ کتاب موجود آمده است که: قد کتب هذا الکتاب مصنفه فی سنة سبع و ستین و اربع مائة (۴۶۷)، صحیح نمی‌باشد،
زیرا مصنف در این سال در حال تالیف کتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زیادی تا آخر جلد دوم تالیف نشده بوده است.
کتاب موجود در سال ۱۴۰۶ ق و بوسیلۀ مؤسسۀ نشر اسلامی تابع
جامعۀ مدرسین در
قم چاپ شده است. گروه تصحیح و مقابلۀ جلد اول آقایان: سید احمد قدوسی، سید محمد کماری، شیخ محمد علی مظاهری بوده و گروه حواشی و تعلیقه‌ها سید علی جاویدان، سید محمد کاهانی و سید علی اصغر موسوی بوده‌اند.
گروه تحقیق جلد دوم آقایان: شیخ احمد خدائی، شیخ ابراهیم بهادری، شیخ حسین امینی، سید محمد علی رجائی و شیخ محمد رضائی بوده‌اند. بعد از تحقیق این بزرگواران، علامه سید عبد الرسول جهرمی شیرازی مسئولیت تحقیق متن جلد دوم و حواشی بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.
در
الذریعه چهار نسخه از المهذب ذکر شده است که در کتابخانۀ رضویه، کتابخانۀ سید حجة الاسلام در اصفهان، کتابخانۀ آخوند ملا محمد حسین بن قاسم قمشه‌ای و کتابخانۀ شیخ محمد سماوی وجود دارد که دو نسخۀ اخیر ناقص می‌باشند.
نسخه‌های مورد اعتماد در چاپ کتاب موجود، ۸ نسخه است که در جلد اول به صورت تلفیقی از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصی به عنوان نسخۀ اصلی استفاده نشده است. اما در جلد دوم، نسخۀ اصلی که با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ کتابخانۀ رضویه است که در سال ۶۵۱ ق نوشته شده است.
۱- نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ ۲۵۹۸، ۳۸۸ که نسخۀ بسیار نفیس و قدیمی است. این نسخه از کتاب اجاره تا آخر کتاب می‌باشد. این نسخه به خط ابو طالب علی بن محمد بن علی است.
۲- نسخۀ کتابخانۀ آیة الله عظمی
سید حسین بروجردی (م ۱۳۸۱ ق) که در سال ۱۳۴۸ ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحیح شده، خوش خط و کاملی است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
۳- نسخۀ موجود در کتاب‌های علامه سید آقا حسین خادمی اصفهانی که نسخۀ خوب و تصحیح نشده‌ای است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
۴- نسخۀ موجود در کتابخانۀ آیة الله عظمی
نجفی مرعشی که از کتاب طهارت تا زکات است.
۵- نسخۀ قدیمی مخزن کتابخانۀ دانشگاه تهران که از کتاب طهارت تا آخر ابواب
صلاة است.
۶- نسخۀ کتابخانۀ شیخ علی اصغر مروارید که در سال ۱۲۴۱ ق تصحیح شده است.
۷- نسخۀ کتابخانۀ دار القرآن الکریم آیة الله عظمی
گلپایگانی که از اول اجاره تا آخر کتاب می‌باشد.
۸- نسخۀ موجود در کتاب‌های حاج
سید مصطفی خوانساری که از کتاب طهارت تا کتاب
زکات می‌باشد.
مباحث کتاب هم چنانکه در اولین فصل کتاب آمده است به دو قسمت کلی تقسیم می‌شود.
یک قسمت شرعیاتی که مورد ابتلای عمومی است و قسمت دیگر شرعیاتی که مورد ابتلای عمومی نیست.
در قسمت مورد ابتلای عام، مؤلف ۵ بخش را ذکر می‌کند که عبارتند از صلاة،
حقوق اموال،
صوم،
حج و
جهاد.
اما در قسمتی که مورد ابتلای عمومی نیست مؤلف توضیحی نداده و فقط با عبارت غیر از موارد پنج گانه به این قسمت اشاره کرده است. سپس مؤلف با بیان این مقدمه که نماز مقدم بر تمام موارد پنج گانه است و چون
نماز بدون طهارت صحیح نیست از کتاب طهارت آغاز می‌کند.
در بحث حقوق اموال در صفحۀ ۱۵۷ جلد اول مؤلف این گونه می‌نویسد: حقوق الاموال التی ذکرنا فی اول الکتاب انها من العبادات یحتاج فی بیان احکامها الی اشیاء و هی الزکاة و الخمس و احکام الارضین و الجزیة و الغنائم و الانفال و نحن نبین احکام کل واحد منها فی باب مفرد بعون الله و توفیقه.
اگر چه بطور طبیعی پس از کتاب جهاد باید موارد پنج گانه (قسمت اول) تمام می‌شد اما در پایان کتاب حج این گونه آمده است: تم الجزء الاول من المهذب بحمد الله و منه و یتلوه الجزء الثانی فی کتاب الجهاد ان شاء الله.
از نکاتی که در تقسیم بندی مباحث کتاب قابل توجه است این که کتاب جهاد که معمولا در ذیل کتاب
امر به معروف و نهی از منکر آورده می‌شود در این کتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.
از دیگر نکات قابل توجه این که مبحثی تحت عنوان کتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخیر» در کتاب مطرح شده است که در آن به ذکر احادیثی در رابطه با شفاء از طریق انجام کارهای خیر پرداخته شده است.
حضور مؤلف در صحنۀ مسایل اجتماعی و شغل
قضاوت باعث شده است که کتاب المهذب پر از نظریات جدید و ابتکارات مؤلف در مباحث فقهی و اجتماعی باشد که در کمتر کتاب فقهی در آن زمان دیده می‌شود.
از این نظریات جدید وجوب
نماز جمعه و
نماز عیدین و هم چنین وجوب
اذان و
اقامه در
نماز جماعت برای مردان است. وی با اجتماع شرایط وجوب نماز جمعه
خرید و فروش را
حرام می‌داند.
در باب خمس، میزان
خمس را پس از اخراج حق سلطان بیان نموده و می‌نویسد: اما الغلات و الارباح و المکاسب ففیها الخمس کما ذکرناه بعد اخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عیاله علی الاقتصاد فی ذلک.
توجه وی به
جهاد و
جنگ به عنوان یک نیاز اجتماعی در جوامع اسلامی باعث شده که در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احکام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بیان نماید.
توجه وی به وضع معیشتی مردم و وظیفۀ دولت باعث می‌شود که وی
نماز قضاء را در وقتی که کسی مشغول به تحصیل درآمد در حد یک زندگی متوسط است، صحیح نداند و هم چنین در مورد گرفتن اجرت مؤذن این گونه فتوی دهد: لا یجوز اخذ الاجرة علی ذلک انما ان یکون من بیت المال.
در بحث امر به معروف و نهی از منکر در باب اقامۀ حدود این گونه می‌نویسد: اذا استخلف السلطان الجائر انسانا من المسلمین و جعل الیه اقامة الحدود جاز ان یقیمها بعد ان یعتقد انه من قبل الامام العادل فی ذلک و انه یفعل ذلک باذنه لا باذن السلطان الجائر و یجب علی المؤمنین مساعدته و تمکینه من ذلک و معاضدته علیه.
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعی کتاب و تبین مفصل و مبسوط این مباحث نظیر: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. حتی در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته که توجه وی را به مباحث مربوط به مالیات‌های حکومتی و نظائر آن می‌رساند.
وی در باب جهاد در مورد وظیفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حین جنگ امان دادن، اسیر گرفتن، اشیایی که می‌توان غنیمت گرفت، قتال با
اهل بغی، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود ۳۶ صفحه بیان نموده است.
از دیگر خصوصیات، توجه مؤلف به مباحث عرفانی و اخلاقی
عبادات و ارادت وی به
ائمۀ معصومین علیهم‌السّلام است بطوری که در مبحث
نماز شب از صفحۀ ۱۳۴ تا ۱۴۲ به بحث در نماز شب و
ادعیۀ آن می‌پردازد و هم چنین کتابی را به عنوان کتاب «
الزیارات» مطرح نموده که در آن به نحوۀ زیارت
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمۀ معصومین علیه‌السّلام و
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیهم بطور مفصل پرداخته است.
وی از اولین فقهایی است که مباحث مربوط به
علم نجوم مثل دایرۀ
هندیه و نظائر آن را در کتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخیص وقت
زوال و
ظهر شرعی می‌فرماید: امکن ان یعرفه بالدائرة
الهندیة، و صفة ذلک ان یقصد لها ارضا مستویة البسیطة یدیر فیها دائرة معتدلة و یاخذ عودا معتدلا.
بحار الانوار: کتاب المهذب و کتاب الکامل و کتاب جواهر الفقه للشیخ الحسن المنهاج عبد العزیز بن البراج، و کتب الشیخ الجلیل ابن البراج کمؤلفها فی غایة الاعتبار.
مستدرکات اعیان الشیعة: فالکتاب حصیلة ممارسة فقهیة و مزاولة طویلة شغلت عمر المؤلف مدة لا یستهان بها... فکم فرق بین کتاب فقهی یؤلف فی زوایا المدرسة من غیر ممارسة عملیة للقضاء و کتاب الف بعد الممارسة لها او خلالها و لاجل ذلک یعتبر الکتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدرکات اعیان الشیعة ج۱، ص۸۷).
و در جای دیگر از مستدرکات اعیان الشیعة به نقل از بعضی از شاگردان محقق ثانی می‌گوید: و منهم الشیخ عبد العزیز بن البراج صنف کتبا نفیسا منها، المهذب، الکامل، الموجز، الاشراق و الجواهر.
امل الآمل: کان فاضلا عالما محققا فقیها عابدا، له کتب منها المهذب الکامل، الاشراق الموجز و المهذب.
- الذریعة، ج۲۳، ص۲۹۴، ص۲۹۵، ج۱۱، ص۲۸۳.
- اعیان الشیعة، ج۸، ص۱۸.
- مستدرکات اعیان الشیعة، ج۱، ص۸۶ و ص۸۷ و ص۹۰.
- امل الآمل، ج۲، ص۱۴۹، ص۱۵۲.
- معالم العلماء، ص۸۰.
- طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۱۰۷.
- ریاض العلماء، ج۳، ص۱۴۱.
- روضات الجنات، ج۴، ص۲۰۲.
- بحار الانوار، ج۱، ص۲۰ و ص۳۸.
- ریحانة الادب، ج۷، ص۴۰۸.
- فوائد رضویه، ص۲۳۴.
- الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۲۴.
- لؤلؤ البحرین، ص۳۳۱.
- مفاخر الاسلام، ج۳، ص۳۹.
المهذب
نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
