المنازل المحاسنیة فی الرحلة الطرابلسیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المنازل المحاسنیه فی الرحلة الطرابلسیة، تالیف یحیی بن ابی الصفا بن احمد (متوفی ۱۰۵۳ ق)، معروف به
ابن محاسن است که در آن با نثری ادیبانه و همراه با
اشعار فراوان به شرح سفر خود به
طرابلس پرداخته است.
در ابتدای اثر، مقدمه‌ای به قلم محقق، مشتمل بر شرح حال مؤلف و مطالب کتاب و همچنین اختلاف نسخ خطی آن آورده است. پس از مقدمه متن کتاب ذکر شده است. شرح شهرهای مختلف، ملاقات‌ها و گفتگوهای بزرگان
اهل سنت، همانند سایر آثار این مقطع زمانی به صورت سلسله‌وار آمده است. هر بخش نیز معمولا با چند
بیت شعر که نویسنده غالب آنها را به کتاب نفخ الطیب آدرس داده است، آغاز می‌شود.
در
قرن ۱۷ میلادی، شهر طرابلس
شام عده‌ای از
علمای دمشق را به سوی خود جذب کرد. از آن جمله می‌توان به شیخ
حسن بن محمد بورینی (ت ۱۰۲۴ ق/ ۱۶۱۵ م) اشاره کرد که در سال ۱۰۰۸ ق/ ۱۵۹۹ م به این شهر سفر نمود و مشاهداتش را در کتابی با نام
المنازل الانسیة فی رحلة الطرابلسیة به نگارش درآورد. این کتاب به دست ما نرسیده است. ۳۵ سال بعد
رمضان بن موسی عطیفی (ت ۱۰۹۵ ق/ ۱۶۸۴ م) سفری به این شهر داشت که در سال ۱۹۷۰ با نام
رحلة الی طرابلس الشام در بیروت منتشر شد. پنج سال پس از سفر عطیفی،
ابن محاسن قصد
سفر نمود و مشاهداتش را در کتاب حاضر ارائه نمود.
نثر کتاب در اکثر فقرات
مسجع و موزون است. در معرفی
علما معمولا از الفاظ و القاب فراوانی استفاده می‌کند و گاه چند سطر اطناب می‌دهد و بخش اعظم کتاب به این بخش اختصاص یافته است. در توصیف هر شهر با دقت و ریز بینی اماکن، رودها، چشمه‌ها و هر آنچه که نظر او را جلب کرده، آورده است. معلومات کافی از تشکیلات اداری در ولایت طرابلس شام ارائه می‌دهد. از مهم‌ترین مناصبی که نویسنده ذکر کرده است، والی و
دفتردار و
قاضی است.
در سال ۱۰۴۷ ق/ ۱۶۳۷ م شاهین پاشا ولایت امری طرابلس را به عهده داشته است. در سفرنامه به نقل از اهالی شهر هرمل، تصویری زشت و ظالمانه از او تصویر شده است. پس از او محمد درویش پاشا را معرفی می‌کند که حاکم بلاد جبیل بوده، اما مدت زیادی بر این منصب نمانده است. او دیگر والیان را نیز نام می‌برد. در زمانی که والی از محل ولایتش غائب می‌شد، شخص دیگری با
لقب المتسلم جانشین او می‌شد.
بعد از فتح بلاد شام توسط
عثمانی، ولایات حلب،
دمشق و طرابلس در یک دفترداری در حلب مستقر شد. در سال ۹۷۵ ق/ ۱۵۶۷ م امور مالی دمشق از حلب جدا شد و هر کدام دارای دفترداری مستقل گردید. در متن
سفرنامه آمده است که طرابلس شام دارای
دفتردار مخصوصی به نام مراد افندی بوده است که قبلا
دفتردار دمشق بوده و بعد از انفصالش از آنجا برای تولی این منصب به طرابلس سفر کرده است. سفر ابن محاسن در واقع به درخواست او آغاز شده است. از دیگر مناصبی که در سفرنامه از آن نام برده شده التذکرجی است که مسئولیت تدوین ملاحظات و مطالعات والی به درخواست‌ها را به عهده داشته است. از مناصب دیگری نیز نام برده شده که نکته قابل توجه در همه آن است که از افراد غیر بومی در این امور استفاده می‌شده است.
عثمانی‌ها دستگاه‌های قضایی مملوکی را تنظیم کردند. اولین رتبه را قاضی
حنفی دارا بوده، چرا که
مذهب حنفی مذهب رسمی دولت عثمانی بوده است؛ البته این به معنای الغای سایر
مذاهب نبوده است، بلکه از
قضات محاکم خواسته می‌شد که احکامشان را بر قاضی حنفی محکمه عرضه کنند تا او اجازه آن را صادر کند. در سالی که ابن محاسن طرابلس را دیده است، عبدالکریم افندی از قصبه‌ای نزدیک انکوریه قاضی آنجا بوده است. اسامی بسیاری از افرادی که متولی مناصب
خطابه و
امامت و
تدریس در
مساجد طرابلس بوده‌اند، در سفرنامه آمده است. با تامل در این اسامی معلوم می‌شود که اکثر این مناصب را عناصر محلی اشغال کرده‌اند و علما، همانند سایر ولایات عثمانی از سوی حکومت منصوب می‌شده‌اند. او اوضاع محکمه‌ها را در آن زمان عجیب توصیف می‌کند. به عنوان نمونه: زمانی که مردی می‌خواهد
ازدواج کند به محکمه می‌رود و در بالای ورقه سفیدی نام قاضی را با اوصاف غیر لازمی می‌آورد که برای ازدواج اجازه می‌دهد که شخصی،
عالم باشد یا
جاهل،
عقد او را جاری کند و قاضی صدر ورقه را امضا می‌کند. ابن محاسن این گونه تائیدات را بدون علم و تسجیل و تضییع حقوق مردم ارزیابی می‌کند.
تحقیق کاملی توسط محمد عدنان البخیت استاد دانشگاه اردن انجام و درپاورقی توضیحات الفاظ، اماکن و اعلام و همچنین اختلاف نسخ موجود ذکر شده است.
فهارس آخر کتاب:
۱- مصادر و منابع عربی، عثمانی و انگلیسی به تفکیک
۲- اعلام
۳- کتب و مجلات
۴- مصطلحات و تعابیر و مفردات
۵- اماکن
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
