المقصود من الجمل و العقود (محقق حلی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المقصود من الجمل و العقود یکی دیگر از مکتوبات
محقق حلی می باشد.
از آغاز
تالیف کتب فقهی در کنار سبک‌های متفاوت فقهی همچون
فقه منصوص،
فقه مقارنه‌ای،
فقه تغریعی، نوعی از
فقه پدید آمد که در آن مباحث مختلف فقهی در مختصرترین حالت و به صورت منظم تدوین می‌شد تا خوانندگان بتوانند براحتی از آنها استفاده نمایند.
از این قبیل تالیفات می‌توان به کتاب‌های «المراسم» تالیف سلار بن عبد العزیز (م ۴۴۸ ق)، الجمل و العقود تالیف
شیخ طوسی «قده» (م ۴۶۰ ق)، «اشارة السبق» تالیف ابو المجد حلبی از علمای قرن ششم اشاره نمود.
اگر چه مؤلفین این کتاب‌ها تمام تلاش خود را در جهت خلاصه نمودن مباحث فقهی بکار می‌گرفتند تا جایی که شیخ طوسی در پایان «الجمل» می‌نویسد: «فهذه جمل لخصناها و عقدناها فی کل کتاب علی غایة جهدنا و طاقتنا»، اما گاهی در تقسیم بندی مطالب به تکرار بعضی از مطالب پرداخته و یا عبارت‌های طولانی را بکار برده‌اند.
محقق حلی با توجه به این که قصد داشته خود کتاب مستقلی در این سبک از
فقه تدوین نماید و از طرفی با
احترام به پیشینیان قبل از خود به خلاصه نمودن و مختصر نمودن کتاب «المراسم» سلار و «الجمل و العقود» شیخ طوسی پرداخته است.
در این میان با تغییر در نظم تقسیم بندی و ساختار مطالب، و استفاده از تعابیر خلاصه تر و جای دادن فتاوای خود در ضمن این عبارت‌ها به این مهم
همت گماشته است.
وی خلاصه کتاب الجمل و العقود را با نام «المقصود من الجمل و العقود» و خلاصه کتاب المراسم سلار را با نام «مختصر المراسم» در
سال ۶۷۲ ق تالیف نموده است.
وی در مورد
علت تالیف این کتاب می‌نویسد: فهذا المختصر قصدنا به التسهیل علی ذوی التحصیل مقتصرین من الاصل علی المقصود من کل فصل.
کتاب موجود شامل مباحث
طهارت،
صلاة،
صوم،
حج، و
جهاد می‌شود که مؤلف با بهترین شیوه و رساترین عبارت‌ها به بیان مطالب دقیق فقهی پرداخته است.
از تاریخ دقیق تالیف کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست و هیچ نکته و اشاره‌ای مبنی بر
زمان تالیف آن وجود ندارد ولی به احتمال زیاد در اواخر عمر شریف مؤلف نوشته شده است.
کتاب موجود در ضمن «الرسائل التسع» در سال ۱۴۱۳ ق توسط
کتابخانه آیت
الله العظمی نجفی مرعشی چاپ شده است، محقق و مصحح آن فاضل ارجمند جناب حجة الاسلام شیخ رضا استادی می‌باشد.
در مقدمه ناشر (صفحه ۲۴) به دو نسخه از کتاب اشاره شده است، که یکی متعلق به
آستان قدس رضوی و مربوط به
قرن هشتم است، دیگری نسخه سید محمد علی روضاتی و به خط محمد صادق بن جزائری که با نسخه‌ای که برای مصنف خوانده شده، مقابله شده است.
تصویر صفحاتی از این در
نسخه نیز در ابتدای کتاب آورده شده و احتمالا در تصحیح کتاب از این دو نسخه استفاده شده است.
اگر چه در کتاب الجمل و العقود که قسمت
عبادات را در بردارد به پنج قسمت صلاة، صوم،
زکاة، حج، جهاد تقسیم شده است اما در کتاب المقصود من الجمل قسمت طهارة در عناوین کتاب اضافه شده است.
تقسیم بندی مطالب کتاب شبیه به «الجمل و العقود» می‌باشد اما عناوین قسمت‌های مختلف کتاب و تفکیک بین مطالب در آن دیده نمی‌شود.
اگر چه کتاب المقصود من الجمل و العقود به عنوان خلاصه و مختصر کتاب الجمل و العقود مشهور شده است اما در واقع این کتاب دارای تفاوت‌های اساسی با کتاب الجمل و العقود می‌باشد.
همان طور که گذشت این کتاب از نظر تقسیم بندی فصول کتاب، فصل
طهارت را اضافه نموده است.
هم چنین بر خلاف کتاب الجمل و العقود که مباحث کتاب را به ۱۲ قسمت مقدمات و مقارنات، و سپس هر کدام را به افعال و تروک و هر کدام از این دو را به
واجب،
مستحب و
ندب، یا
حرام،
مکروه، و ندب تقسیم نموده است.
در این کتاب این تقسیم بندی مراعات نشده است و مؤلف دو نوع مستحب و ندب یا مکروه و ندب را در یک جا گردآوری نموده است.
البته این سبک بیان مطالب که در آن مطالب مختلفی هم چون طهارت با
آب (
وضوء و
غسل) و
طهارت با
خاک (
تیمم) و یا
افعال نماز و احکام خلل در نماز از یکدیگر تفکیک نشده‌اند از نواقص کتاب بوده و خواننده را دچار سردرگمی می‌کند.
از دیگر ویژگی‌های کتاب استفاده از تعابیر و الفاظ رساتر و ادیبانه تر در تالیف کتاب می‌باشد که همراه با استفاده از این تعابیر مؤلف نظریات و فتاوای خود را در ضمن آنان بیان می‌کند.
در لابه لای مطالب مذکور در کتاب المقصود من الجمل و العقود مؤلف نظریات جدید و فتاوای خود را مطرح نموده که به بعضی اشاره می‌شود در کتاب الجمل و العقود
شیخ طوسی وقت نماز مغرب را استتار قرص خورشید دانسته می‌نویسد: و اول وقت المغرب غیبوبة الشمس، اما محقق حلی می‌نویسد: و اول المغرب من زوال الحمرة شرقا الی زوالها غربا.
در مورد ترتیب خواندن نمازهای قضاء و اداء شیخ طوسی می‌نویسد: من فاتته صلاة فریضة فوقتها حین یذکرها ما لم یدخل وقت فریضة (حاضرة). در حالی که محقق حلی داخل شدن
وقت را شرط ندانسته بلکه ضیق به وقت را شرط می‌داند و می‌نویسد: و تصلی الفائتة ما لم یتضیق الحاضرة.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
