المقتطف من أزاهر الطرف (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب المقتطف من أزاهر الطرف نوشته
علی بن موسی بن سعید اندلسی (۶۱۰-۶۸۵) می باشد.
عنوان کتاب گویای برخی از محتویات آن می‌باشد. مؤلف این کتاب را در دوازده بخش تنظیم نموده و به هر بخش عنوان «الخمیله» را داده است. الخمیله در فرهنگ
المنجد به معنای مکانی که دارای درختان زیاد و به هم پیچیده باشد آمده است. میوه‌ها و گل‌ها در این کتاب آثاری منظوم و منشور است که از شاعران و ادیبان گوناگون از شهرهای مختلف گرد آوری شده است. ابن سعید خمیله دهم را به دو بیتی‌ها و مربعات و مخمسات، خمیله یازدهم را به دو فن به نام «کان و کان» و «موالیا» و خمیله دوازدهم را به موشحات و اشعار عامیانه (ازجال) اختصاص داده است.
به عقیده مؤلف موشح و زجل از ابتکارات اندلسی هاست و فن دو بیتی مخصوص شرقی هاست، از اینرو غربی‌ها (اندلس) در این قالب نمی‌توانند نیکو بسرایند. در جایی دیگر شرقی و غربی را در این فن شریک می‌داند، وی به
شعر قصیده‌ای مالوف بسنده نکرده بلکه انواع دیگر شعر نظیر موشحات، از حال و برخی فنون دیگر را نیز در کتاب خود گرد آورده است.
مؤلف در این کتاب سعی دارد ادیبانی که نصوص آنها را در کتاب خود گرد آورده است از متاخرین، یعنی ادیبانی که بین
قرن ۴ و ۷ هجری می‌زیسته‌اند، باشند. ظاهرا او چنین دریافته است که شاعران قرون اول تا سوم هجری به اندازه کافی شناخته شده هستند و دیوانها و کتابهای ایشان به حد کافی انتشار یافته است.
۱- بسیاری از شاعرانی که دیوان اشعار آنها به دست ما نرسیده، بلکه شاعرانی که ما فقط اسامی آنها را شنیده‌ایم، در این کتاب از آنها یاد شده و برخی از اشعار آنها آمده است.
۲- وی در این کتاب به جمع آوری اشعار
شعراء هم عصر خویش و یا کسانی که به فاصله کمی قبل از وی می‌زیسته‌اند اهتمام داشته است، به خصوص شاعرانی از
مصر و
شام و شمال آفریقا که در فاصله بین قرن ۴ و ۷ هجری شعر می‌سروده‌اند.
۳- او اهتمام زیادی به یاد کرد فنون شعری غیر تقلیدی دارد، چنانکه این مطلب در خمیله دهم که مشتمل بر دوبیتی‌ها و مربع‌ها و مخمس‌ها است، آشکار است.
۴- مؤلف در این کتاب از پرداختن به فنون شعبی (قومی و محلی) در شعر نیز غافل نمانده بلکه نسبت به آن اهتمام نموده است. فنونی مثل فن «کان و کان» و فن «موالیا». در این کتاب به عباراتی از این فنون برمی خوریم که هیچکدام در کتب مرجعی که در اختیار ماست، یافت نمی‌شود و معروف است که مؤلف علاقه خاصی به این نوع از نصوص داشته است.
یکی از عیوب عمده این کتاب اینست که نویسنده در نقل برخی از اشعار، قسمتهایی را از ابتدا، یا وسط و یا آخر قطعه حذف می‌کند تا عدد ابیات آن با عنوانی که برای آن خمیله- که این شعر ذیل آن آمده است- مطابق درآید. و نیز برخی فقرات خطبه‌ها و نامه‌هایی را که اختیار کرد، را حذف می‌کند تا با عدد سطرهایی که در عنوان خمیله ذکر کرده است هماهنگ باشد. این عمل مؤلف سبب می‌شود که نص از صورت حقیقی و واقعی اش خارج شود.
در نوامبر سال ۱۹۴۷ استاد محمد بن تاویت طنجی رساله‌ای را بر دکتر عبد العزیز اهوانی ارسال می‌کند که در آن بخشی از مقدمه نسخه خطی مکتبه سوهاج از کتاب المقتطف، آمده است.
در این بین دکتر اهوانی به صفحات مخطوطه‌ای که مؤلفش ناشناخته است، تحت عنوان «الخمائل» دست می‌یابد. وی دریافت که «الخمائل» همان کتاب «المقتطف» ابن سعید اندلسی است. در سال ۱۹۴۸ دکتر اهوانی مقاله‌ای به زبان اسپانیایی در مجله «اندلس» با عنوان «المقتطف من ازاهر الطرف، لابن سعید» منتشر ساخت.
۱- نسخه سوهاج دارای ۸۴ صفحه و هر صفحه دارای ۲۱ سطر می‌باشد که به خط مغربی قدیم اما به صورت زیبا و واضح- جز در برخی صفحات- نگاشته شده است.
۲- نسخه اسکوریال: این نسخه هم به خط مغربی قدیم نگارش یافته است اما جدیدتر از نسخه سوهاج است هم از جهت خط و هم از جهت کاغذ، هر صفحه این نسخه مشتمل بر ۱۹ سطر است.
اما این نسخه مملو از اشتباهات و تصحیفاتی است که از جانب ناسخ صورت گرفته است و این ظاهرا بدان جهت است که ناسخ اهتمام چندانی به دو فن «کان و کان» و «موالیا» نداده از اینرو قسمتهای زیادی از آنچه در نسخه خطی اصلی بوده است را حذف نموده است. در مقارنه و مقایسه‌ای که بین دو نسخه مکتبه سوهاج و نسخه اسکوریال صورت گرفته است، اختلافی در ترتیب خمیله‌ها به چشم می‌خورد و نیز برخی خمیله‌ها که در نسخه سوهاج موجود است، در نسخه اسکوریال یافت نمی‌شود.
نرم افزار تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
