اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شمس الدین ابو عبدالله محمد بن محمد بن حامد بن مکی جزینی عاملی، معروف به
شهید اول (م ۷۸۶ ق)، مؤلف
کتاب اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیة می‌باشد.
این کتاب متنی مختصر و در عین حال یک دوره کامل بوده و خطوط کلی تمامی
ابواب فقه شیعه امامیه از
طهارت تا
دیات را شامل می شود.
این کتاب حدود ۱۵۰ سال بعد به همت
زین الدین علی بن احمد جبل عاملی معروف به
شهید ثانی شرح شده است. شرح لمعه از قدیم تا کنون، جزء کتب درسی در
حوزه های علمیه بوده است.
شمس الدين ابو عبد الله محمد بن محمد بن حامد بن مكى جزينى عاملى، معروف به
شهید اول ( م ۷۸۶ ق).
کتاب اللمعة الدمشقیة یکی از آثار کم نظیر بجای مانده از
شهید اول (قده) می‌باشد. این کتاب که در بردارنده یک دوره از مهم‌ترین مباحث فقهی می‌باشد که به سبک
فقه فتوایی نوشته شده و گاهی نیز به صورت بسیار مختصر مباحث
استدلالی در آن دیده می‌شود و به
دلیل اختصار و تعابیر روان همراه با نظم و ترتیب از جایگاه خاصی برخوردار است.
از آنجا که شهید اول
ادیب بزرگ و
شاعر با ذوقی بوده است، به تعابیر فقهی متداول آن
زمان بسنده ننموده است بلکه با دگرگونی در تعابیر فقهی زمان خود و با استفاده از
علم معانی و بیان و بکارگیری زیباترین تعابیر اثری جاودانه را ایجاد نموده است.
این کتاب از مشهورترین مصنفات شهید اول و معتبرترین متون فقهی
شیعه است. از زمان نگارش این کتاب گرانقدر، فقهای عظام توجه خاص به آن داشته و در تالیفات خود به آن استناد نموده‌اند.
همچنین حواشی و شروح متعددی همچون «
الروضة البهیة»
شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)، «
شرح لمعه»
شیخ علی کاشف الغطاء (م ۱۳۵۳ ق)، «شرح لمعه» سید محمدرضا بن محمد بحر العلوم (م ۱۲۵۳ ق) بر آن نوشته شده است.
شهید اول در این کتاب در ابتدا
احکام هر باب را ذکر نموده و پس از آن مسائلی که با این احکام ارتباط داشته و سپس
مستحبات و
مکروهات را بیان نموده است و آن چنانکه در پایان کتاب آمده است نظریات مشهور از فقها در آن ذکر شده: و لم نذکر فیها سوی المهم و هو المشهور بین الاصحاب.
از نظر تعریف اصطلاحات فقهی، این کتاب حتی از آثار
محقق حلی (م ۶۷۶ ق) و
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) نیز پیشی گرفته است و مؤلف با استفاده از نتایج تلاش قدمای از
علماء به پی ریزی سبکی جدید در
فقه در آن
عصر پرداخته است.
وی درباره این کتاب ارزشمند در اجازه اش به ابن خازن می‌نویسد: و من ذلک کتاب اللمعة الدمشقیة مختصر لطیف فی الفقه.
شهید ثانی در مقدمه کتاب «الروضة البهیة» در تعریف آن می‌گوید: المختصر الشریف و المؤلف المنیف، المشتمل علی امهات المطالب الشرعیة الموسوم باللمعة الدمشقیة.
آن چنانكه فرزند فاضل مؤلف،
ابو طالب محمد گفته است كتاب به درخواست
شمس الدین محمد آوی يكى از اصحاب و نزديكان سلطان على بن مؤيد از سلاطين سربداران خراسان نوشته شده است تا اين كتاب مرجع در احكام فقهى و حكومتى آنان باشد. شهيد أوّل در خطبۀ كتاب از وى تعبير به« بعض الديانين»
و در پايان تعبير به« بعض الطلاب» نموده است.
آن چنانکه شهید ثانی در مقدمه کتاب الروضة البهیة بیان نموده است کتاب اللمعة الدمشقیة در یک هفته و در
سال ۷۸۲ ق تالیف شده است.
از طرف دیگر در
اجازه شهید به ابن خازن در سال ۷۸۴ نام کتاب اللمعة الدمشقیة را ذکر نموده است که نشانگر این است که کلام شهید ثانی صحیح می‌باشد.
بنابراین آنچه
شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴) در امل الآمل ذکر نموده که این کتاب در
زندان قلعه
شام و در سال ۷۸۶ ق نوشته شده و در نزد شهید اول فقط مختصر النافع محقق حلی موجود بود صحیح نمی‌باشد.
اگرچه شیخ حر عاملی در امل الآمل نوشته که: و ما کان یحضره من کتب الفقه غیر المختصر النافع،
در دسترس شهید اول فقط مختصر النافع محقق بوده است و بعدها این نظر در بین صاحبان تراجم مشهور شده است اما به دلایل زیر این مطلب صحیح نمی‌باشد.
۱- ترتیب طرح بسیاری از مباحث کتاب با ترتیب مباحث مختصر النافع ناهمگون است. به عنوان نمونه کتاب‌های
قضاء و
شهادات که در قسمت چهارم (احکام) مختصر النافع آمده است پس از کتاب
کفارات و
نذر ذکر شده است.
۲- بسیاری از مباحث مثل کتاب‌های
مزارعه،
مساقات،
شفعه،
جعاله که در لمعه آورده شده در کتاب مختصر النافع وجود ندارد.
۳- در بسیاری از عبارت‌های کتاب به منابع و مآخذی غیر از مختصر النافع استناد شده است مثلا در صفحات ۵۵، ۱۰۵ به
الخلاف شیخ طوسی، صفحه ۹۷ به
النهایة شیخ طوسی، ص۶۱ به
المبسوط شیخ طوسی، ص۱۱۱ به
شرائع الاسلام محقق حلی استناد شده و از طرف دیگر در بعضی از قسمت‌های کتاب، روایاتی از
ائمه معصومین علیه‌السّلام را نقل نموده که در مختصر النافع وجود ندارد.
از طرفی ورود و خروج در بعضی از ابواب فقهی هیچ مشابهتی با مختصر النافع ندارد و بعضی از مسائل مذکور در اللمعة در مختصر النافع موجود نیست به عنوان نمونه در مورد مساله
نماز قضاء آمده است: ذهب المرتضی و ابن الجنید و سلار الی وجوب تاخیر اولی الاعذار الی آخر الوقت، و
جوزه الشیخ ابو جعفر الطوسی رحمه الله اول الوقت و هو اقرب.
۵- گاهی نیز بعضی از استدلال‌های شهید به مجلس درس محقق حلی و کتاب شرایع الاسلام او است، مثلا در صفحه ۱۱۱ می‌نویسد:
و قال الفاضل نجم الدین ابو القاسم فی الدرس، لا یرد الا بالخیار و هو ینافی حکمه فی الشرائع.
این کتاب مکررا چاپ شده است. کتاب موجود توسط دار التراث و دار الاسلامیة در سال ۱۴۱۰ ق در
بیروت چاپ شده است. مصححین آن محمدتقی مروارید و علی اصغر مروارید بوده‌اند.
در
الذریعة به ۳ نسخه اشاره شده که عبارتند از:
۱- نسخه
آستان قدس رضوی مربوط به
سال ۸۴۹ ق، و به خط ابراهیم بن حاج علی. این نسخه توسط
شهید ثانی در سال ۹۴۰ تصحیح شده است.
۲- نسخه متعلق به فخر الدین نصیری، مربوط به سال ۹۵۴ ق در
تهران.
۳- نسخه متعلق به سید محمد موسوی جزائری، مربوط به ۹۹۵ ق، و به خط محمد بن علی موسوی.
در صفحه ۱۳۸ از کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه
به ده نسخه اشاره شده است که ۴ نسخه آن متعلق به آستان قدس رضوی مربوط به سال‌های ۸۴۹، ۹۰۷، ۹۵۸، ۹۶۰ ق است و سه نسخه آن متعلق به کتابخانه آیة الله نجفی، مربوط به سال‌های ۸۶۳، ۸۹۸، ۹۵۱ ق، دو نسخه از دانشگاه تهران مربوط به سال‌های ۹۴۷، ۹۴۸ ق و یک نسخه از کتابخانه ملک، مربوط به سال ۹۶۷ ق است.
محققین کتاب موجود پس از بررسی بیش از ۲۰ نسخه خطی، از بین آنها ۳
نسخه خطی را محور تحقیق خود قرار داده‌اند که عبارتند از:
۱- نسخه خطی قدیمی متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۸۴۹ ق (۶۳ پس از
شهادت مؤلف). این نسخه قدیم‌ترین نسخه موجود می‌باشد که در الذریعة و مقدمه‌ای بر فقه شیعه به آن اشاره شده است. این نسخه به خط ابراهیم بن حاج علی است که در پایان آن به خط شهید ثانی این گونه آمده است:
نویسنده این نسخه که
خداوند او را به بهترین وجه موفق بدارد و راه او را برای یافتن و تحقیق آسان گرداند این نسخه را به پایان رساند که بخشی از آن را من خود خواندم و بخش دیگر را گوش دادم و بخش سوم را متوجه معانی آن شدم.
این
نسخه به عنوان اصل در چاپ کتاب موجود مورد استفاده واقع شده است.
۲- نسخه قدیمی دیگر از آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۹۰۷ ق.
۳- نسخه متعلق به سید علی اصغر علوی در قزوین، و مربوط به سال ۸۸۳ ق. این نسخه با رمز «ق» مشخص شده است.
علاوه بر این سه نسخه، از
شرح لمعه شهید ثانی که خودش آن را خوانده است و مقابله نموده و حواشی در کنار آن نوشته است در تحقیق و تصحیح متن استفاده شده است که این نسخه با عنوان «الشرح» مشخص شده است.
قابل ذکر است که در کتاب مستدرکات اعیان الشیعة
علت تفاوت نسخه‌های لمعه را این گونه بیان نموده است: در زمانی که نسخه اصلی که به خط شهید اول برای شمس الدین محمد آوی فرستاده شد، در راه فردی به نام شمس الدین زابلی کتاب را از حامل آن گرفته و از روی آن نسخه‌برداری نموده است اما از آن جایی که فرصت کافی برای مقابله و مطابقت با نسخه اصلی در راه نداشته است غلط‌هایی در آن ایجاد شده است و وقتی او به سوی شهید اول بازگشت شهید اول غلط‌های آن را تصحیح نموده است و به همین دلیل بین دو نسخه اختلافهایی وجود دارد.
اگرچه به صورت متعارف به تفاوت‌های نسخه‌های خطی در حاشیه کتاب اشاره می‌شود اما در کتاب موجود در صفحات ۲۹۰ تا ۲۹۵ به این تفاوت‌ها که ۲۸۳ مورد می‌باشد اشاره شده است.
قابل ذکر است که در مقدمه کتاب صفحات ۱۸، ۱۹ به ۴ نسخه اشاره شده است که سه نسخه از اللمعة الدمشقیة و یک نسخه خطی از الروضة البهیة که خود شهید ثانی آن را خوانده و تایید نموده است. اما در پایان کتاب در توضیح اختلاف بین نسخه‌های خطی فقط به سه نسخه اشاره شده که دو نسخه خطی لمعه و یکی نیز نسخه چاپ سنگی از الروضة البهیة است.
مباحث کتاب اللمعة الدمشقیة نظیر
شرائع الاسلام در ۴ قسمت
عبادات،
معاملات،
ایقاعات و
احکام مطرح شده است ولی از نظر تقسیم بندی کتاب‌ها در بعضی موارد با کتب فقهی متداول تفاوت‌هایی دارد.
این کتاب‌ها عبارتند از:
طهارة،
صلاة،
زکاة،
خمس،
صوم،
حج،
جهاد، کفارات، نذر و توابع آن، قضاء، شهادت، وقف، عطیه،
متاجر، دین، رهن، حجر، ضمان، حواله، کفاله، صلح، شرکت،
مضاربه، ودیعه، عاریه، مزارعه، مساقاة،
اجاره، وکالة، شفعه، سبق و رمایه،
جعاله، وصایا، نکاح، طلاق، خلع و مباراة، ظهار، ایلاء،
لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه، اقرار،
غصب، لقطه، احیاء موات، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، میراث،
حدود، قصاص،
دیات.
از کتاب طهارت تا جهاد، قسمت عبادات است و سایر قسمت‌ها با یکدیگر آمیخته شده‌اند. از کتاب شرکة تا نکاح، قسمت معاملات است، و کتاب‌های حدود،
قصاص، دیات، قضاء و شهادت، قسمت احکام است و بقیه کتاب‌ها قسمت ایقاعات می‌باشند.
کتاب اللمعة الدمشقیة از زمان تالیف مورد توجه فقها واقع شده و شروح و حواشی متعددی بر آن نوشته شده است و حتی آن را ترجمه نموده و به
شعر در آورده‌اند.
صاحب الذریعة در مورد این شروح می‌نویسد: و قد حظی من تاخر عنه من الفقهاء و تولوه بالشرح و التعلیق و من اهم الشروح و اشهرها الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة.
این شروح را به دو دسته می‌توان تقسیم نمود. گروهی که دارای نام مستقلی هستند و گروهی که با نام شرح یا حاشیه مشهور شده‌اند.
۱- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تالیف شهید ثانی (م ۹۶۶ ق)
۲- توضیح المشکلات، از محمد شفیع بن محمد حسین (اواسط قرن ۱۳).
۳- التحفة الغرویة (شرح کتاب میراث)، از شیخ خضر بن سلال آل خدام عفکاوی (م ۱۲۵۵ ق)
۴- کشف النقاب، از مسیح بن محمد سعید تهرانی.
۵- المذاهب القدسیة، الانوار الغرویة، الشریعة النبویة، از شیخ محمد جواد بن تقی مشهور به ملا کتاب احمدی (زنده در ۱۲۶۷)، این کتاب با هر سه نام برای مؤلف در الذریعة
و اعیان الشیعة
ذکر شده است.
۶- التحفة الرضویة، از سید محمد بن معصوم رضوی مشهدی (م ۱۲۵۵ ق)
۷- الخیارات، شرح مبسوط استدلالی بر بعضی از مسائل بیع از شیخ علی بن جعفر کاشف الغطاء (م ۱۳۵۳ ق)
۸- الدرة الغریة، از ملا عبد الکریم بن محمد باقر سلماسی (م ۱۲۸۰ ق)
۹- العدة النجفیة، از شیخ محمدرضا پدر شیخ محمد طه.
۱۰- الغرة الغرویة، از ملا علی، معاصر با صاحب الذریعة
۱۱- المنحة السنیة، از سید محمد بن هاشم هندی (م ۱۳۲۳ ق)
۱۲- المواهب العلیة، از میرزا ابو تراب قزوینی حائری
۱۳- الدرة الحائریة، از علی نقی بن حسن طباطبایی (م ۱۲۸۹ ق).
۱- حاشیه بر لمعه، تالیف بعض اصحاب، در سال ۹۳۲ نوشته شده است
۲- شرح خطبه اللمعة الدمشقیة، از شیخ احمد بن صالح آل طعانی بحرانی (م ۱۳۱۵ ق)
۳- شرح لمعه، از سید حسن بن محمد باقر، ملقب به حاج آقا امیر (م ۱۳۸۰ ق)
۴- شرح لمعه، از سید محمدرضا بن
سید محمد مهدی بحر العلوم ۵- شرح لمعه، از شیخ سلیمان بن احمد آل عبد الجبار قطیفی (م ۱۲۷۰ ق)
۶- شرح لمعه، از شیخ علی بن حسین خنقانی
۷- شرح لمعه، از سید علی بن ابی شبانه بحرانی (م ۱۱۲۱ ق)
۸- شرح لمعه، از شیخ علی بن محمود طبسی (م ۱۳۷۵ ق)
۹- شرح لمعه، از شیخ معز الدین تونی
۱۰- شرح لمعه، از آقا مهدی بن محمد ابراهیم کلباسی (م ۱۲۹۲ ق).
۱۱- شرح لمعه، از میرزا علی بن محمد بن حسین سلطان العلماء حسینی.
۱۲- شرح لمعه، از سید محمد معروف به قیصر (م ۱۲۵۵ ق).
۱- التحفة القوامیة، سید قوام الدین محمد بن محمد مهدی سیفی قزوینی
۲- الهدایة المهدیة، از عبد الکریم جرجانی (زنده در ۱۳۰۴ ق).
۳- لؤلؤ الاحکام، نخبة الاحکام، از شیخ علی بن محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی
۴- کنز الدر الایتام.
شهید اول
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اللمعة الدمشقیّة فی فقه الإمامیّة». نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
