القواعد الکلامیه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
القواعد الکلامیه، کتابی است به
زبان عربی که در شرح تعدادی از
قواعد کلام اسلامی تالیف علی ربانی گلپایگانی، می‌باشد.
کتاب مشتمل بر مقدمه و نیز پیش‌گفتار مولف و چهار بخش می‌باشد.
برخی از مسائل
علم کلام به بابی ویژه اختصاص ندارد، بلکه در تمام ابواب کلامی جریان دارد و ماخذ و منبع برخی مسائل کلامی قرار گرفته و به عنوان
برهان و
دلیل بر آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این رو با عنوان قواعد کلامی از آنها یاد می‌شود، بر خلاف مسائلی که این گونه نیستند که از آنها به عنوان مسائل کلامی نام برده می‌شود. مولف در این کتاب به شرح و بررسی این قواعد پرداخته که عبارتند از: قاعده تحسین و تقبیح عقلی،
عدل و
حکمت،
قاعده لطف و قاعده اصلح.
این‌ها قواعد کلامی هستند که بسیاری از مباحث کلامی عدلیه بر آنها مبتنی است. نسبت این قواعد به مسائل کلامی؛ همانند نسبت
قواعد فقهی به
مسائل فقهی است؛ بدین معنا که مثلا در علم کلام، بحث از
توحید واجب تعالی و
مراتب توحید مساله‌ای کلامی است؛ اما بحث از
حکمت خداوند سبحان، قاعده‌ای کلامی محسوب می‌گردد، چرا که بسیاری از مسائل کلامی بر آن مبتنی است.
اولین قاعده کلامی که مولف در این کتاب به شرح و بسط آن می‌پردازد، عبارت است از تحسین و تقبیح عقلی؛ از جمله مباحث کلامی که بر قاعده مذکور مبتنی است، می‌توان از امور ذیل نام برد:
۱.
وجوب نظر فی
معرفت خداوند تبارک و تعالی، یا به عبارت بهتر لزوم بررسی درباره وجود خدا.
۲. اثبات
عدل و حکمت خداوند.
۳.
قاعده لطف و نیز قاعده اصلح، هر دو مبتنی بر
قاعده حسن و قبح عقلی هستند.
۴. بحث درباره اعواض و آلام و پاسخ گویی به مساله شر نیز مبتنی بر اثبات این قاعده است.
۵. مساله حسن تکلیف و وجوب آن نیز بر این قاعده مبتنی است.
۶. حسن
بعثت انبیاء و در نتیجه
ضرورت نیز توسط این قاعده قابل اثبات است.
۷.
عصمت پیامبران و نیز راهبران الهی نیز با توجه به این قاعده قابل اثبات است.
در این بخش مولف درباره ارتباط این قاعده با
علم اخلاق و همچنین نقش آن در
علم اصول فقه مطالبی را بیان نموده است.
در ادامه مولف به سیر تاریخی طرح مساله حسن و قبح عقلی در
جهان اسلام اشاره کرده و تحولات آن را در علم کلام اسلامی مورد بررسی قرار داده است.
سپس به موضوع
عقل نظری و
عقل عملی اختصاص یافته و ضمن آن به موضوع عقل از نظر لغوی، کاربردهای عقل در اصطلاح عالمان، بررسی دیدگاه‌های موافق و مخالف حسن و قبح عقلی، معرفی کاربردهای واژه حسن و قبح و تعیین محل نزاع، اخباری‌ها و مساله حسن و قبح عقلی و... پرداخته شده است.
ذیل این قاعده همچنین به یکی از مباحث مهم در موضوع حسن و قبح پرداخته شده که عبارت است از، تبیین ملاک حسن و قبح به معنایی که میان
معتزله و
اشاعره مورد اختلاف است.
در ادامه این بخش به بررسی دلائل عقلی و نقلی عدلیه بر حسن و قبح عقلی پرداخته شده است. ادله عقلی حسن و قبح عبارتند از:
۱- التزام به حسن و قبح حتی از سوی منکران شرایع.
۲- لزوم انکار حسن و قبح به صورت مطلق در صورت انکار حسن و قبح عقلی.
۳- لزوم انسداد باب معرفت الله تبارک و تعالی در صورت انکار حسن و قبح عقلی.
سپس به معرفی و نقد ادله اشاعره مبنی بر انکار حسن و قبح عقلی پرداخته شده و در پایان این بخش دیدگاه
علامه سید محمدحسین طباطبایی درباره حسن و قبح عقلی بیان گردیده است.
بخش دوم کتاب به قاعده لطف اختصاص یافته و لطف از جهت لغوی و اصطلاحی تعریف گردیده و اقسام لطف (محصل و مقرب) معرفی شده و شرائط لطف و قیود آن بیان گردیده است. همچنین در این بخش دیدگاه متکلمان درباره این قاعده بیان گردیده و درباره تاریخچه ظهور این قاعده و عامل ظهور آن در میان متکلمان اسلامی سخن گفته شده است. بررسی مبانی لطف و ادله آن، ادله مخالفین قاعده لطف، مصادیق قاعده مذکور و ثمرات آن، قاعده لطف و
حجیت اجماع و بررسی ماهیت لطف از دیدگاه
کتاب و
سنت موضوعات دیگری است که در این بخش بدان‌ها پرداخته شده است.
بخش سوم کتاب به معرفی و بررسی قاعده اصلح اختصاص یافته است. در این بخش دیدگاه متکلمان اسلامی درباره این قاعده، دلائل قول به وجوب اصلح بر
خداوند، ادله منکران وجوب اصلح بر خداوند مورد بررسی قرار گرفته و نیز درباره این قاعده با استفاده از روایات منقول از
پیامبر و
امامان معصوم علیهم‌السّلام بررسی صورت گرفته است.
بخش چهارم، کتاب به قاعده عدل و حکمت در کلام اسلامی اختصاص یافته است. فصل نخست این بخش به مباحث مقدماتی درباره
عدل می‌پردازد و از معنای لغوی و اصطلاحی عدل، تاریخچه بحث از عدل در کلام اسلامی، ارتباط قاعده مذکور با قاعده حسن و قبح عقلی سخن گفته و درباره این موضوع که آیا عدل از جمله
اصول دین است به بحث می‌نشیند.
فصل دوم این بخش به براهین و دلائل عدل الهی اختصاص یافته است.
در ادامه این بخش هم از نتایج عدل و حکمت الهی سخن به میان آمده و در پایان به برخی پرسش‌های مطرح شده درباره عدل الهی پاسخ گفته شده است.
کتاب حاوی پاورقی‌های مولف و فهرست مطالب می‌باشد.
علی ربانی گلپایگانی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
