الظرف و الظرفاء وشاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الظرف و الظرفاء» تالیف ابوالطیب محمد بن اسحاق بن یحیی وشاء (متوفی ۳۲۵ ق/ ۹۳۶ م)
ادیب و نحوی معروف به عربی است.
به
اعتقاد وشاء ادیب باید به
اخلاق ادباء و زیور ظرفاء آراسته شود و لذا در کتابش آداب و رسوم ظریفان
زمان خود و عادات اشراف در باب سلوک و رفتار و به طور کلی زندگانی عمومی ایشان را بیان کرده است. اهمیت این
اثر بدین لحاظ است که در بین سلسله‌ای از تالیفات این عصر تنها اثری ارزشمندی است که به دست ما رسیده است.
کتاب مشتمل بر دو جزء می‌باشد که به صورت باب باب تنظیم شده است و در مجموع کتاب مشتمل بر ۵۶ باب است. در جزء اول مهم‌ترین فنون ادب و تفاوت آن با هزل و مطالبی از این دست آمده است. در جزء دوم نیز چگونگی آراستگی ظریفان و مانند آن ذکر شده است. شیوه نگارش نویسنده
تقلید از تالیفات پیش از خود است و بدور از تکلف و تصنع و همراه با اشعار و داستان‌های فراوان است.
از اوسط قرن سوم هجری اختلاط ملل اسلامی و فرهنگ‌های مختلف آن به حدی رسید که دیگر فاصله میان عرب و موالی پرشده بود و یک سلسله ارزش‌های نوین اخلاقی و اجتماعی و فرهنگی در
جامعه غلبه می‌یافت، یا دست کم بین خواص و فرهیختگان حاکم می‌شد. یکی از این فرهیختگان که خود از جمله ثبت کنندگان آن واقعیت و تصویرکنندگان آن فرهنگ نوین یا ترکیب نوین فرهنگی بود، محمد بن اسحاق یحیی الوشاء است.
توجه به فرهنگ در عصر اموی با مطرح شدن قصص قدیم عرب و
اسرائیلیات و سپس آداب ایرانی شروع شد و بعدها بویژه در
عصر عباسی با ترجمه فرهنگ یونانی به کمال رسید. خلفای اموی و عباسی برای
تربیت فرزندان خود استادان لغت و اخبار عرب را
اجیر می‌کردند. در چنین فضایی بود که امثال جاحظ، ابن قتیبه، ثعلب و مشاء پیدا شدند.
در این قسم از
کتاب با ذکر
حدود «ظرف» و قواعد اخلاقی آن آغاز می‌شود و با مباحثی مانند
ضرورت کسب علم، تبیین مکارم اخلاق و مقومات آن؛ مانند
ذم حسد و کلام بیهوده،
نهی از
مزاح، امر به گزینش دوستان و خوشرویی با آنان و امر به
زیارت آنها ادامه می‌یابد.
باب پنجم با
عنوان «صفه متحابین فی الله عزوجل» از بخش‌های خواندنی
کتاب می‌باشد. در ابتدای این باب روایتی از براء بن عازب نقل شده است که: نزد
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نشسته بودم که فرمود: «آیا می‌دانید که کدام جامه
ایمان مطمئن تر است؟». عرض کردیم:
نماز. فرمود: «نماز حسنه است، اما این نیست». عرض کردیم:
زکات. فرمود: «حسنه است؛ اما این هم نیست». سپس اصحاب شرائع
اسلام را ذکر کردند و چون حضرت دیدند که نمی‌توانند، بگویند، فرمود: «محکم‌ترین لباس ایمان
حب فی الله و
بغض فی الله است». در
روایت دیگری فرمود: «ایمان آنست که
انسان، دیگری را
دوست داشته باشد؛ بدون آن که بین آنها نسبت نزدیکی و مالی که به او اعطاء کند، باشد؛ تنها به خاطر
خداوند او را دوست داشته باشد».
باب پیشین، زمینه ورود به بحث خوشرویی با اخوان و
صبر بر تألیف بین قلوب بوده و در این باب ابتدا با
آیات و سپس با
روایات و اشعار شعرای معروف به تبیین این مقوله پرداخته است. در روایتی از نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمده است: «شما نمی‌توانید با اموالتان بر مردم تسلط یابید، پس با خوشرویی و
حسن خلق این کار را انجام دهید». اگرچه حب دوستان از صفات نیک به شمار رفته؛ اما این صفت پسندیده دارای آفاتی است که از جمله آنها
افراط در این امر است. در روایتی از
امام علی علیه‌السّلام آمده است: «دوستت را به
اعتدال دوست بدار؛ شاید روزی با تو
دشمن شود، و با دشمنت به اعتدال دشمنی کن شاید روزی با تو دوست شود».
وشاء در کتابش، «ظریفان» را به مثابه روشنفکران و نجبای نوپدید توصیف می‌نماید. ظریف که معادل «زول»
و به معنای «
زیرک» است، در صورت کمال مطلوب خود هم جنبه اجتماعی دارد و دارای صفاتی چون وفای به عهد،
مناعت و کناره جویی از زشتی هاست و هم جنبه فردی؛ یعنی «ظریف» باید
فصیح و
بلیغ و پاکدامن و پاکخوی باشد. قسمت اخیر را اگر بخواهیم بیشتر بسط دهیم، «ظریف» باید خوش ظاهر، خوش پوش، خوش رفتار و دارای سلیقه عالی در خوراک باشد.
ظریفان کسانی هستند که نه تنها از نوشیدن محرماتی؛ مانند شراب پرهیز می‌کنند، بلکه از مکروهات طعام نیز پرهیز می‌کنند. در عین معطر بودن از نظافت ظاهری برخوردارند و به
مسواک اهتمام ویژه ای دارند و لذا بخش اعظمی از کتاب را این گونه مطالب تشکیل می‌دهد.
یکی از ارکان ظرافت «حب» است. مساله
عشق و
محبت و ارتباط استوار آن با ظرافت وشاء را بر آن داشت که داستان‌های عاشقانه و نظریات و تجارب شخصیاش را در این موضوع مطرح نماید و صفحات بسیاری از کتاب را به این موضوع اختصاص دهد. او در صفحه ۱۲۱ کتاب
تاکید می‌کند که ادیب ظریف باید «عاشق» باشد.
از علمای مذهبی، آن که نخستین بار در موضوع عشق و عاشقی چیر نوشته است، محمد بن داود (متوفی ۲۹۷ ق) است. وی هفتمین ظاهری مسلک و پسر بنیان گذار نحله
ظاهریه بود. پنجاه باب نخستین کتابش «الزهره» حالات عشق را بیان می‌کند. از مشترکات کتاب الزهره و کتاب الظرف و الظرفاء این است که عشق باید «
عفیف» باشد. او تغزل نسبت به امردان را خلاف آیین ظریفان می‌داند، برعکس سنت تغزل به زنان را در
شعر ممدوح می‌شمارد.
داستان‌هایی که وشاء آورده بعضی جنبه افسانه‌ای دارد و بعضی جنبه تاریخی و این داستان‌ها را بعدا ابوالفرج اصفهانی در الاغانی به شرح آورده است. برخی از داستان‌های وشاء به زندگی اجتماعی و واقعیات
حیات باز می‌گردد «
علی علیه‌السّلام کنیزی داشت و مؤذنی، آن
مؤذن به کنیز اظهار
عشق کرد و کنیز به حضرت اطلاع داد. حضرت فرمود: اگر این بار چنین حرفی زد، تو هم جواب مثبت بده. ببین چه می‌خواهد؟ این بار که مؤذن به کنیز گفت: «دوستت دارم». کنیز گفت: «من هم تو را دوست دارم، حالا چه کار کنیم؟» مؤذن گفت: «باید
صبر کنیم تا خدای صابران ما را به هم برساند.» وقتی که
کنیز ماوقع را به حضرت گزارش داد، حضرت آن دو را به هم
تزویج فرمود».
در مجموع باید گفت که عشقی که وشاء از آن سخن گفته است، عبارت است از، عشق زمینی و مجازی و به
عشق حقیقی و الهی کمتر توجه کرده است. این در حالی است که اشعار و نوشته‌های ادبای راستین مملو از حکم و مواعضی است که از
قرآن کریم و سخنان
نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و بزرگان
دین نشات گرفته است. او برخلاف
صوفیه که
انسان کامل را انسان ربانی می‌انگارند، انسان کامل یا (ظریف) را انسان اجتماعی می‌داند. با تعریف مزبور زندیقان، ندیمان، موسیقی دانان، عیاش پیشگان ثروتمند حجاز هم ظریف قلمداد می‌شدند. بدین گونه «ظرافت» که یکی از خصوصیاتش «عشق عفیف» بود، در یک تحول و تطور تدریجی ربطی هم با هرزگی و عیاشی و... پیدا کرد که البته وشاء این همه را نفی می‌کند و ظرافت بدون
عفت را قبول ندارد.
به هر تقدیر
رجحان میان محبوب خانگی عفیف و شاهد بازاری، عشق اختیاری و آموزندگی آن، ممدوح بودن تغزل به زنان، شعر عاشقانه و برخی تعاریف مذهبی،
دعا در موضوع عشق از سوی عاشقان پاکباز، برخی حکایات سوزناک عاشقانه و... از مقولاتی هستند که در مجموعه ادب عربی و از جمله کتاب حاضر فراوان آمده است و در حاشیه آنها مطالب قابل تاملی آمده است که نیازمند نقد و
تحلیل است.
دکتر فهمی سعد محقق کتاب در پاورقی کتاب آدرس ابیات، تراجم اعلام و معانی الفاظ و اصطلاحات مشکل را ذکر کرده است. در انتهای
اثر نیز فهارس ذیل آمده است:
۱- مصادر و مراجع
۲-
آیات ۳- اخبار نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
۴-
امثال ۵- کتب وشاء
۶-
اشعار ۷- اعلام و قبائل
۸- شهرها، مکان‌ها، ایام، جنگ‌ها
۹- مطالب .
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
