الدرة الفاخرة فی تحقیق مذهب الصوفیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الدرة الفاخرة فی تحقیق مذهب الصوفیة و المتکلمین و
الحکماء المتقدمین»، به
زبان عربی ، نوشته نور الدین،
عبد الرحمن جامی ، صوفی، شاعر و ادیب شهیر
قرن نهم هجری، اثری است که نویسنده در آن به
محاکمه میان متکلمان و متصوفان و فلاسفه می‌پردازد.
کتاب، بدون آنکه دارای باب بندی و فصل بندی خاصی باشد، یازده مسئله را مطرح می‌کند که همه آنها مدت چند قرن محل نزاع میان متکلمان و فیلسوفان و عرفاء بوده است.
مسائل مطرح شده، به ترتیبی که در کتاب آمده، به قرار زیر است:
۱. مفهوم وجود خدا و نسبت آن به ذات او، بدین معنا که آیا وجود حق عین ذات اوست یا زاید بر آن است؟؛
۲. وحدت خدا و ضرورت اثبات آن؛
۳.
ماهیت صفات خدا و ارتباط آنها با ذات او، بدین معنا که آیا صفات خدا عین ذات اوست یا زاید بر آن است؟؛
۴. ماهیت علم خدا و مسئله نسبت دادن علم به
خدا ، بدان صورت که معارض با یگانگی یا واجب الوجودی او نباشد؛
۵. علم خدا به جزئیات و مسائلی که از نسبت دادن این گونه علم به خدا لازم می‌آید؛
۶. ماهیت
اراده خدا و اینکه آیا اراده، صفتی متمایز از علم اوست یا چنین نیست؟؛
۷. ماهیت
قدرت خدا و مسئله وابسته به آنکه خدا، فاعل مختار است یا چنین نیست؟؛
۸. مسئله ازلی بودن عالم یا آغاز داشتن آن و بحث در اینکه آیا عالم قدیم می‌تواند از فاعل مختار نتیجه شود یا نه؟؛
۹. ماهیت کلام خدا و مسئله قدیم بودن یا مخلوق بودن
قرآن ؛
۱۰. افعال اختیاری بندگان و اینکه انجام گرفتن آنها به قدرت خدای تعالی است؛
۱۱. صدور عالم از خدا و بحث در مسئله امکان صدور معلول‌های مختلف از علت واحد.
جامی، در مورد هر یک از این مسائل، نخست، مذاهب متقابل متکلمان و فیلسوفان و سپس
مذهب متصوفه را بیان می‌کند، ولی مذهب صوفیه را تنها به صورت مذهب معقولی در مقابل مذاهب کلامی یا فلسفی نمایش نمی‌دهد، بلکه آشکارا آن را به صورت مذهب برتری معرفی می‌کند، خواه بدان باشد که وی نظرهای متقابل کلامی و فلسفی را در مورد مسئله واحد با هم سازش می‌دهد و خواه بدان که وی از مسائلی که لزوما از مذاهب مورد قبول متکلمان یا فیلسوفان نتیجه می‌شود، اجتناب می‌ورزد؛ مثلا این نظر متصوفان که صفات خدا در خارج عین ذات اوست، ولی در
ذهن ، زائد بر آن است، نماینده مذهبی میان دو مذهب متکلمان و فیلسوفان است که آنان، صفات خدا را زائد بر ذات او می‌دانند و اینان، صفات را عین ذات می‌دانند.
موضوع کتاب در حد خود، بدیع و جالب توجه است، چرا که در آن پاره‌ای از مسائل فلسفی (یا علوم عقلی) مطرح شده و از نظر
حکیم و عارف و صوفی و متکلم مقایسه و بررسی شده است. بر خلاف عصر حاضر که
فلسفه تطبیقی، خود، به صورت یک موضوع
عمده و اصلی رشته‌های مختلف فلسفی شناخته شده، در عصر جامی؛ یعنی حدود ۶۰۰
سال پیش، به صورت تطبیقی مسائلی را مورد بحث قرار دادن و پیرامون آنها به نگارش رساله یا کتاب پرداختن، کاری بسیار بدیع و جالب بوده است.
یکی از فواید مهم کتاب این است که می‌توان تا اندازه زیادی چگونگی تطور مسائل مورد بحث را در عصور مختلف به دست آورد و تلقی هر مشربی را از مسائل مذکور بر اساس اصول اولیه مورد اعتقاد،
استنباط کرده و فهمید. این مطلب از نظر بررسی تاریخی مسائل فلسفی در قرون اخیر که تقریبا هیچ گاه به طور علمی و کامل مورد تحقیق قرار نگرفته، بسیار بااهمیت است.
بر این کتاب، شروح متعددی نگاشته شده، از جمله شرح
عبد الغفار لاری ، «التحریرات الباهرة لمباحث الدرة الفاخرة»، تالیف ابراهیم بن حسن الکورانی،
سال ۱۱۱۸ ق، «الرسالة القدسیة الطاهرة بشرح الدرة الفاخرة»، تالیف ابراهیم بن احمد الکردی الحسین آبادی، سال ۱۱۰۶ ق، «الفریدة النادرة فی شرح الدرة الفاخرة»، تالیف ابو العصمة، محمد معصوم بن مولانا بابا سمرقندی و «شرح الدرة الفاخرة» از مؤلفی ناشناخته.
شروح مذکور، علاوه بر شرح متن «الدرة الفاخرة»، حاوی حواشی خود جامی بر کتاب نیز می‌باشند.
کتاب، دارای دو متن کوتاه و بلند است؛ متن کوتاه، مشتمل بر بندهای ۱ تا ۷۳ است که ظاهرا متن اصلی کتاب است که بنا به درخواست سلطان محمد دوم نگاشته شده، در صورتی که متن بلند، شامل بندهای متمم ۷۲ تا ۹۲ می‌باشد. نسخه‌های هر دو متن، متعدد است.
برخی از نسخ خطی این اثر عبارتند از:
۱. نسخه دار الکتب الظاهریة،
دمشق ، به شماره عمومی ۹۲۷۶؛
۲. نسخه دار الکتب المصریة،
قاهره (عقاید تیمور ۳۹۳)؛
۳. نسخه کتاب خانه دولتی میراث فرهنگی پروسی، برلین (اشپرنگر ۶۷۷).
متن نسخه بلند کتاب، به سال ۱۳۲۸ ق، در قاهره به چاپ رسیده است.
در تهیه متن حاضر در برنامه، از ۲۴ نسخه خطی (که سه نسخه فوق بخشی از آن است)، به اضافه نسخه چاپ قاهره بهره گرفته شده است.
نسخه برنامه، مشتمل بر شرح عبد الغفور لاری، مرید و شاگرد جامی، شرح فارسی کتاب، موسوم به
حکمت عمادیه، نوشته بدیع الملک میرزا، ملقب به
عماد الدوله و مقدمه مصحح انگلیسی پروفسور نیکولا هیر می‌باشد. مقدمه نیکولا هیر توسط آقای احمد آرام، به فارسی
ترجمه شده و آقای دکتر سید علی موسوی بهبهانی (مصحح ترجمه و شرح فارسی کتاب) نیز مقدمه‌ای به اثر حاضر افزوده است.
نسخه حاضر در برنامه، به اهتمام نیکولا هیر و علی موسوی بهبهانی در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۶۷ صفحه مقدمه، ۲۲۲ صفحه متن و شرح و ۳۴ صفحه مقدمه انگلیسی، در سال ۱۳۵۸ ش، توسط انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا، شعبه
تهران ، منتشر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
