الحلقة الضائعة من تاریخ جبل عامل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الحلقة الضائعة من تاریخ جبل عامل، اثر نویسنده معاصر علی داود جابر که در آن
تاریخ جبل عامل را از فتح اسلامی تا سیطره عثمانی به
زبان عربی نگارش کرده است.
نویسنده در مقدمه سبب پرداختن به این بخش از تاریخ را چنین آورده که از میان کتاب‌های فراوان در رابطه با تاریخ جبل عامل، کمتر به مقطع تاریخی مذکور که از آن به الحلقة الضائعة تعبیر می‌شود، پرداخته شده است.
مطالب در هفت فصل و هر فصل نیز به ابوابی تقسیم شده است. در انتهای هر
قرن اعلام جبل عامل از
علما،
محدثین،
فقها،
شعرا،
اطبا و... را با شرح حال مختصری از آنها آورده است. در بخش خاتمه نیز نتیجه گیری از مطالب فصول مختلف به عمل آمده است. شیوه ارائه مباحث بدین ترتیب است که اقوال مختلف را مطرح کرده و در پایان قول صحیح را عنوان می‌کند.
نویسنده در مقدمه به این واقعیت اشاره می‌کند که در مقطع تاریخی فوق علما و ادبا و حکمای بزرگی زیسته‌اند؛ اما حتی یک کتاب که به حوادث تاریخی این سرزمین بپردازد، موجود نیست. چه بسا دلیل این امر به عدم رغبت مردم جبل عامل به کتابت تاریخ سیاسی سرزمینشان باز می‌گردد، چرا که شیعیان در تمامی عصرهای گذشته حتی
عصر فاطمی که بعضی از رهبران آن ادعای تشیع میکرده‌اند- از سیاست و ارباب آن جفا دیده‌اند. هنگامی که به تالیفات دانشمندان جبل عامل در مقطع مورد مطالعه مراجعه می‌شود، در علماء
شیعه کسی را به جز ابراهیم کفعمی (متوفی ۹۰۵
ق) با کتاب تاریخ
وفیات العلماء نمی‌یابیم؛ که البته این کتاب نیز به دست ما نرسیده است. سپس منابعی را که از مؤلفین
اهل سنت سایر بلاد به دست آمده، متذکر می‌شود. به اعتقاد نویسنده، مقطع تاریخی مورد بحث کتاب حلقه‌ای است که پر از حوادث و گنج‌ها و خزائنی است که فراموش و ضایع شده است؛ لذا نام الحلقة الضائعة را برای کتاب برگزیده است. تاریخ تشیع و جغرافیای انسانی جبل عامل از ابتدا تا قرن نهم در این اثر مورد بررسی قرار گرفته است که خلاصه‌ای از آن به ترتیب فصول ارائه می‌گردد:
ابتدا نسب قبیله عاملة و چگونگی مهاجرت این قبیله از یمن مورد بررسی قرار گرفته است.
حدود جبل عامل و موقعیت جغرافیایی آن ابتدا از منابع مختلف نقل شده و سپس جمع بندی شده است. دین رایج در بین
اعراب بت پرستی بوده است؛ اما
جاحظ از نصرانی بودن این قبیله و مخالفت آنها با
مشرکین عرب خبر داده است. در منابع به اسامی شعرایی؛ مانند: دوید عاملی (۳۱۲ م/ ۳۲۳
ق) ذکر شده است که از شعری که
ابن عساکر به او نسبت داده است، اعتقادش به خدای یگانه معلوم می‌شود.
اولین ذکری که از عامله در
عصر نبوی شده است، در
سال هشتم هجری است که با دیگر قبایل
عرب در جنوب شام اجتماع کرده بودند و پیامبر سریه‌ای را به رهبری
عمرو بن العاص ارسال نمود و جمع آنها را متفرق نمود.
در
سال بعد
غزوه تبوک و در
سال ۱۱ هجری که پیامبر دچار
بیماری شده بودند، سریه
اسامه بن زید به سرزمین روم شکل گرفت. نویسنده وقایع این سریه و اعتراض عده‌ای به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را به درستی نقل کرده و چنین می‌آورد که پیامبرصلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بر
منبر رفت و در پاسخ به این نافرمانی فرمود که: پیش از این در امیر کردن
پدر او نیز همین طعن را زدید. با وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
لشکر اسامه به مدینه بازگشت و مردم با فراموش کردن تاکیدات پیامبر درباره
علی علیه‌السّلام با
ابوبکر بیعت کردند. پس از آن که ابوبکر خلیفه گردید، گروهی از جمله
عمر پیشنهاد عزل اسامه را دادند که در نتیجه ابوبکر چنان عصبانی شد که محاسن عمر را گرفت و گفت: مادرت به عزایت بنشیند‌ای
پسر خطاب، او را رسول الله نصب کرده است و تو امر می‌کنی که برکنارش کنم. اسامه در این سریه با پیروزی و گرفتن غنائم بازگشت.
نویسنده در ادامه با کمال حریت این سؤال را مطرح می‌کند که: به چه دلیل اسامه از رهبری این لشکر عزل شد؟ او در ادامه می‌آورد: ابوبکر پس از مدتی به درخواست عمر در عزل اسامه تمکین کرد و امیری لشکر را به
یزید بن ابی سفیان در حالی که برادرش
معاویه نیز همراهش بود، سپرد.
در
سال ۱۵ هجری تمام شهرها و روستاهای جبل عامل تحت سیطره
اسلام در آمده بود، عمر بن خطاب، یزید بن ابی سفیان را حاکم این مناطق نمود و پس از هلاکت او معاویه را بر ولایت
دمشق و خراج آن منصوب کرد که در تا
سال ۲۱
ق والی تمامی شام مشتمل بر
اردن و
فلسطین گردید.
شیعیان علی علیه‌السّلام و به ویژه
ابوذر غفاری در فتوحات اسلامی نقش مهمی داشته‌اند که در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است. از دیگر عناوین این بخش جبل عامل در خلافت امام علی علیه‌السّلام است.
جبل عامل در سایه
حکومت اموی وضع سیاسی مستقلی نداشته، بلکه همانند دیگر اعصار تابع بوده است، جنوب آن تابع
سپاه اردن و شمال آن تابع دمشق. انتصابات معاویه در بخش اول آمده است که از آن جمله انتصاب
زیاد بن ابیه به امیری
بصره است. علت این انتصاب حب مردم این منطقه به علی بن ابی طالب علیه‌السّلام ذکر شده است. در بخش‌های بعد به معرفی
عدی بن الرقاع عاملی (ت ۹۵
ق/
۷۱۳ م) از شعرای این زمان و
ثعلبه بن سلامة عاملی پرداخته شده است. در پایان نیز شرح زوال حکومت اموی و اعلام این عصر آمده است.
جبل عامل پس از پیروزی بر
بنی امیه در حادثه نهر ابی فطرس در
سال ۱۳۲
ق. تحت حکومت
عباسیان درآمد.
عبدالله بن علی که دشمنی شدیدی با امویان داشت به حکومت بلاد شام منصوب و با ورود به دمشق دستور
نبش قبر بنی امیه را صادر کرد. نویسنده معتقد است که عاملی‌ها همواره از صدر اسلام با
ائمه اطهار علیهم‌السّلام در ارتباط بوده و اصول و فروع مذهب را از ایشان گرفته‌اند.
خلید بن اوفی ابوالربیع العاملی الشامی،
خالد بن جریر البجلی و
ابی حمزه ثابت بن دینار الثمالی از جمله راویان
حدیث در این عصر هستند که شرح حال آنها ذکر شده است.
در ابتدای عصر فاطمی، تشیع به روشن‌ترین صورت در سرزمین جبل عامل و فلسطین و اردن بروز یافته بود، به گونه‌ای که هنگامی که البشاری المقدسی مابین
سال‌های ۳۷۵ و ۳۸۰
ق. از جبل عامل گذر می‌کند، به این نکته تصریح می‌کند که مذهب این سرزمین و اطراف آن تشیع است. نویسنده بر این نکته تاکید می‌کند که ممکن نیست، تشیع در
سال‌های معدودی ایجاد شده باشد و ریشه‌های آن به زمان فتح اسلامی باز می‌گردد که
اصحاب امام علی علیه‌السّلام بر نشر دوستی آن حضرت و فرزندان پس از او اقدام کردند. در بخش هفتم از این فصل عباراتی از سفرنامه حکیم
ناصر خسرو قبادیانی که در
سال ۴۳۸
ق. جبل عامل را دیده و مشاهداتش در صور و صیدا و طبریه و طرابلس را ذکر کرده است. او می‌گوید: «ساکنان طرابلس همگی شیعه هستند، و شیعه مساجد زیبایی در تمامی بلاد بنا نموده است».
صلیبیون در ربیع الاول
سال ۵۱۸
ق. به شهر صور رسیدند. پس از محاصره آن،
آب شرب را بر مردم قطع کردند. محاصره تا جمادی الاولی به طول انجامید و با سقوط صور، ساحل ممتد از طرابلس تا عسقلان به دست صلیبیون افتاد و تا
سال ۵۸۳
ق. در تصرف آنها بود. در این
سال بود که
صلاح الدین ایوبی- که اصفهانی مورخ مشهور متوفی ۵۹۷
ق. از ملازمین او در جنگ هایش بود- توانست این مناطق را از تصرف صلیبیون خارج کند. تعصبات مذهبی او سبب شد که
قضات شیعه را بر کنار و به جای آنها قضات شافعی را نصب کند. روز
عاشورا را مانند بنی امیه عید قرار داد و از
اذان حی علی خیر العمل را برداشت.
در ابتدا این فصل چگونگی هجوم
مغول به فرماندهی
قازان بن ارغون به بلاد شام و لشکرکشی شاهان علیه شیعه کسروان ذکر شده است. بخش پنجم این فصل به شرح حال
شهید اول محمد بن مکی العاملی (۷۸۶
ق.) و شاگردان و تالیفات و
شهادت او اختصاص یافته است. در فصل یازدهم، شرح حال
شیخ ابراهیم کفعمی (ت ۹۰۵
ق.) نویسنده جنة الامان الواقیة و جنة الایمان الباقیة معروف به مصباح الکفعمی و در پایان نیز سیطره عثمانی بر جبل عامل و اعلام دیگر این عصر آمده است.
در مطلع اثر، پس از مقدمه نویسنده، مقدمه مختصری به قلم سید حسین شرف الدین در توصیف کتاب آمده است. در پانوشت صفحات، منابع و شرح مطالب ذکر شده است. در پایان نیز فهرست‌های: ۱- اعلام ۲- اماکن و شهرها ۳- مصادر و مراجع به ترتیب حروف الفبا و ۴- فهرست موضوعات آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
