الجامع‌الکبیر شیبانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الجامع الکبیر، اثری مهم در فروع
فقه حنفی، به عربی، تألیف
محمدبن حسن شیبانی ،
فقیه بزرگ حنفی در قرن دوم می‌باشد.
به نظر برخی مؤلفان،
انگیزه اصلی شیبانی برای تألیف کتاب آن بوده که مبانی و مبادی
احکام و مسائل فقهی را بیان کند، به ویژه آن مبانی که بر پایة دقایق
ادبیات عرب و علوم دیگر استوار است و مردم از آن‌ها آگاهی ندارند. تاریخِ دقیقِ تألیف آن معلوم نیست، ولی گفته‌اند که کتاب پس از
الجامع الصغیر تألیف شده است.
ظاهراً شیبانی مطالب
الجامع الکبیر را علاوه بر استادش، ابویوسف، از دیگر علمای
عراق نیز اخذ کرده است.
ابوحفص کبیر (متوفی ۲۶۴)، علی بن مَعْبَد (متوفی ۲۱۸)،
ابوسلیمان جوزجانی (متوفی بعد از ۲۰۰) هشام بن عبیداللّه رازی و محمدبن سَماعه (متوفی ۲۳۳)، کتاب را از استادشان، شیبانی، نقل کرده اند.
شیبانی پس از نخستین نگارشِ کتاب، ابواب و مسائل دیگری به آن افزود و بعضی عبارات را روان تر و زیباتر کرد و شاگردانش تحریر دوم کتاب را هم از او روایت کردند.
به نوشته
نَدَوی ،
تعابیر کتاب نشان می‌دهد که بخش اعظم کتاب، نگاشتة خود شیبانی است، ولی در برخی موارد، راویان تغییراتی اعمال کرده و به آن نکاتی افزوده اند.
الجامع الکبیر مشتمل بر ۲۲ کتاب (باب اصلی) فقهی و هریک در بر گیرندة چند باب فرعی است که شامل تمام ابواب فقهی نمی‌شود. در حالی که در برخی موضوعات فقهی، مانند
نماز و
روزه ، فروع فقهیِ اندکی مطرح شده، در برخی مباحث دیگر مانند «
اَیْمان » (سوگندها) و «
بیع »، تفصیل بیشتری دیده می‌شود. شیبانی در بیشترِ مسائل، به ویژه مسائل مورد اتفاق نظر، از کسی نام نبرده، ولی در برخی موارد پس از اشاره به نظر
ابوحنیفه و ابویوسف، نظر خود را ذکر کرده است. روش او، ایجاز در مطالب و پرهیز از حشو و عبارت پردازی و در عین حال بیان دقیق مسائل فقهی است. این نکته هم موجب استواری و استحکام متن کتاب و هم موجب دشوار شدن فهم برخی مسائل شده است.
مسائل فقهی در این کتاب به صورت فتوایی و بدون
استدلال فقهی آمده، با این همه، دلیل و مبنای احکام مذکور، با نگاه دقیق به تفاصیل بحث و تعابیر مؤلف، در موارد بسیاری قابل
استنباط است.
الجامع الکبیر از کتب مرجع در
فقه حنفی و در عِداد کتابهای «
ظاهِرُالروایه »
است.
دانشمندان حنفی کتاب را با اوصاف بسیاری ستوده اند.
برخی ادیبان بزرگ، مانند
اَخْفَش اصغر (متوفی ۳۱۵) و
ابوعلی فارسی (متوفی ۳۷۷)، مهارت شیبانی را در
علم لغت تحسین کرده اند.
شرف الدین عیسی بن محمد حاکم شام (متوفی ۶۲۴)، به کسانی که کتاب را از حفظ می‌خواندند، صد دینار
یا دویست دینار،
پاداش می‌داد.
در منابع فقهیِ حنفیان به الجامع الکبیر بسیار
استناد می‌شود.
با این همه، برخی دانشمندان، به ویژه از مذاهبِ دیگرِ
اهل سنّت ، از آن انتقادهایی کرده و به استناد برخی ناهمگونیها در آن، بخشهایی از کتاب را جزو آن ندانسته اند.
به سبب اهمیت الجامع الکبیر نزد حنفیان و نیز دشوار بودن برخی مسائل آن، شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است. برخی از شارحان مشهور آن عبارت‌اند از:
ابوجعفر طحاوی (متوفی ۳۲۱)،
ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰)، شمس الائمه عبدالعزیزبن احمد حلوانی (متوفی ۴۴۹)، ابوالعُسر بَزْدَوی (متوفی ۴۸۲) و
سبط ابن جوزی (یوسف بن قزاوغلی، متوفی ۶۵۴).
همچنین ابن رَبْوة دمشقی (متوفی ۸۶۴) در کتاب
الدّرُالنَظیم فی حل اشکال الجامع الکبیر، شرف الدین عیسی بن محمد در اصول الجامع الکبیر،
احمدبن مسعود قونیوی (سدة هشتم) در التقریر و
علی بن خلیل دمشقی (متوفی ۶۵۱) در
التیسیر به شرح آن پرداخته اند.
جمال الدین حصیری (متوفی ۶۳۶) نیز شرحی مختصر و شرحی مفصّل (با نام التحریر) بر آن نوشته است. وی در ابتدای هر باب، مبنا و اصلی را که شیبانی در آن باب به کار برده، بیان نموده است. شیخ محمود حمزاوی (متوفی ۱۳۰۵) نیز در رسالة
النور اللامع فی اصول الجامع به ذکر اصول و قواعد فقهی که در الجامع الکبیر آمده، پرداخته است
برخی، کتاب را به نظم در آورده اند، از جمله: احمدبن ابی المؤیّد محمودی نَسَفی (متوفی ۵۱۹)، احمدبن عثمان ترکمانی (متوفی ۷۴۴) و بدرالدین محمودبن عمر تُقادی (سدة نهم) در کتابِ
الفرائد شرح نظم تلخیص الجامع الکبیر
. همچنین احمدبن محمد عَتّابی بخاری (متوفی ۵۸۶) و محمدبن عَبّاد خِلاطی (متوفی ۶۵۲) آن را تلخیص کرده اند
الجامع الکبیر در ۱۳۵۶ در
قاهره چاپ شد و در همین سال در
حیدرآباد با تحقیق ابوالوفاء افغانی به چاپ رسید
شیبانی کتابی با نام
الزیادات در تکمیل الجامع الکبیر نگاشته است.
بروکلمان الزیادات را اضافاتی بر المبسوط می‌داند، ولی تأمل در سبب و سبک نگارش کتاب، این نظر را رد می‌کند.
دربارة سبب تألیف این کتاب گفته‌اند که
ابویوسف ، دلیل ذکر نشدن بعضی فروع را در الجامع الکبیر، دشواری آن مسائل برای شیبانی می‌دانسته و شیبانی برای اثبات تبحر خود، الزیادات را تألیف کرده است.
به نظر بیش‌تر مؤلفانِ حنفی، این کتاب نیز از کتب «ظاهرالروایة» است ولی برخی آن را از «نوادِر» دانسته اند،
یعنی کتابهایی از شیبانی که در زمرة شش کتاب ظاهرالروایة نیستند.
الزیادات را دقیق و فهم آن را دشوار ذکر کرده اند.
احمدبن محمد عتابی بخاری، فخرالدین قاضی خان (متوفی ۵۹۲) و فخرالاسلام ابوالعسر بزدوی بر این کتاب شرح نوشته اند.
محمدبن محمد مروزی ، مشهور به حاکم شهید (مقتول در ۳۳۴)، آن را به نام
مختصر اصول الزیادات ، تلخیص نموده است
الزیادات، تاکنون به چاپ نرسیده است. نسخة خطی آن به شمارة ۱۳۸۵ در کتابخانة ایاصوفیا موجود است
شیبانی، ملحقاتی بر الزیادات با نام
زیادة الزیادات نگاشته است
که
شمس الائمة سرخسی (متوفی ۴۹۰) در کتابِ نکت زیادة الزیادات و احمدبن محمد عتابی آن را شرح کرده اند
. زیادة الزیادات در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
(۱) ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب.
(۲) ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار.
(۳) ابن عاشور (محمد فاضل)، کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن.
(۴) ابن قطلوبغا، تاجالتراجم فی من صنف من الحنفیّة.
(۵) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق.
(۶) محمد ابوزهره، ابوحنیفة.
(۷) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی.
(۸) حاجی خلیفه.
(۹) محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی و أثره فی الفقه الاسلامی.
(۱۰) ذهبی.
(۱۱) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۳.
(۱۲) محمدبن احمد سمرقندی، تحفة الفقهاء.
(۱۳) محمدبن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط.
(۱۴) محمدبن حسن شیبانی، الجامع الکبیر.
(۱۵) علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی.
(۱۶) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع.
(۱۷) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة.
(۱۸) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی.
(۱۹) علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابغة الفقه الاسلامی.
(۲۰) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹.
(۲۱) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schriftums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامع‌الکبیر شیبانی»، شماره ۴۳۷۴.
