• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

الجامع الصغیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



الجامع الصغیر، اثری مهم در فروع فقه حنفی، به عربی، اثر محمد بن حسن شیبانی، فقیه و محدّث حنفی در قرن دوم است.




زمان دقیق نگارش کتاب معلوم نیست، ولی بنا بر منابع، شیبانی پس از اتمام تألیف المبسوط، به درخواست یا توقع استادش،ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (متوفی ۱۸۲)، به جمع آوری روایاتی که ابویوسف از ابوحنیفه نقل کرده بود، پرداخت. در این کتاب، شیبانی ظاهراً به خواهش ابویوسف و برای بزرگداشت ابوحنیفه، همواره از ابویوسف نه با کنیه، بلکه با اسم (یعقوب) یاد کرده است.
[۱] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲] محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۱۰، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
شیبانی پس از نگارش کتاب، آن را به استادش نشان داد و او نیز کتاب را بسیار پسندید، ولی چند ایراد از آن گرفت که شیبانی آن را ناشی از فراموشی ابویوسف دانست.
[۳] ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
[۴] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.
در پاره‌ای مسائل، اختلاف نظرِ ابویوسف و شیبانی در نقل نظر ابوحنیفه در کتاب انعکاس یافته است.
[۵] علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة الفقه الاسلامی: ۱۳۲ـ۱۸۹ ه، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، دمشق ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.




به نظر برخی مؤلفان
[۶] ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، ج۱، ص۹۰۸، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵).
انگیزه شیبانی از تألیف الجامع الصغیر آن بود که آرای ابوحنیفه را بدون ذکر اقوال مخالف در اثری موجز بیان کند، با این حال موارد متعددی از مسائل مورد اختلاف در کتاب مطرح شده است.
[۷] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۵۶۱.
[۸] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.




پاره ای منابع
[۹] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳.
[۱۰] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
کتاب را اثر مشترک شیبانی و ابویوسف انگاشته اند، ولی این نظر مردود است، زیرا ظاهراً شیبانی تمام مطالب آن دسته از آثار خود را، که موصوف به «صغیر» اند مانند الجامع الصغیر و السِّیرالصغی ر، ازابویوسف شنیده است.
[۱۱] ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۳۵، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۱۲] محمدابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
این نکته که تمامی ابواب کتاب با عبارت «محمد عن یعقوب عن ابی حنیفه» آغاز شده نیز مؤید این مطلب است.
[۱۳] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.




شاگردان شیبانی، از جمله عیسی بن اَبان (متوفی ۲۲۱) و محمد بن سَماعه و علی بن مَعْبَدْ بصری (متوفی ۲۱۸)، الجامع الصغیر را از استادشان روایت کرده اند.
[۱۴] ذهبی، ج۱۰، ص۶۳۱ـ۶۳۲.
[۱۵] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.




الجامع الصغیر بیش از سی کتاب (باب اصلی) دارد و هر کتاب شامل چند باب فرعی است. تعداد مسائل آن را ۵۳۲۱ مسئله دانسته‌اند
[۱۶] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۵۶۱.
[۱۷] علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۴۹، قاهره ۱۹۶۵.
که بر سه قسم است: نخست مسائلی که در المبسوط بیان شده اما صریحاً به شخصی اِسناد داده نشده و در الجامع الصغیر گوینده آن‌ها مشخص شده است، دوم مسائلی که در آثار پیشین شیبانی آمده ولی وی در الجامع الصغیر به عللی آن‌ها را با تعابیر دیگری آورده است، سوم مسائلی که برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده است.
[۱۸] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۱ـ۵۶۲.
[۱۹] محمد بن حسن شیبانی، الجامعالصغیر، ج۱، ص۳۲، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
ترتیب مباحث و تبویب کتاب هم با المبسوط تفاوت دارد.
[۲۰] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۳، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
بنا بر منابع، الجامعالصغیر ابتدا بدون ترتیب و فصل بندی بوده و بعدها تنظیم شده است.
[۲۱] محمد بن حسن شیبانی، الجامعالصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
تنظیم کننده کتاب را برخی ابوعبداللّه حسن بن احمد زعفرانی(متوفی ۶۱۰)، برخی قاضی ابوطاهر محمد دَبّاس بغدادی و شماری حسام الدین عمر بن عبدالعزیز بخاری، معروف به صدرشهید (متوفی ۵۳۶)، ذکر کرده اند. هدف از تنظیم و تبویب کتاب، آسان تر شدن حفظ و یادگیری آن بوده است.
[۲۲] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۲.
[۲۳] هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، ج۱، ص۵۷، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
نسخه های خطی کتابهای این سه تن موجود است.
[۲۴] محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی، ج۱، ص۱۹۶ـ ۱۹۸، ج ۱، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
جز در چند مسئله که به آرای فقهی زُفَر بن هُذَیل (متوفی ۱۵۸) اشاره شده است.
[۲۵] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۱۹۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۶] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۲۹۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۷] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۳۴۷، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۸] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۴۰۰، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
شیبانی در بقیه موارد فقط آرای فقهی ابوحنیفه، ابویوسف و خود را ذکر کرده و به آرای فقهای دیگر نپرداخته است.
[۲۹] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
بیشتر مسائل و فتواهای کتاب عاری از استدلال است، با این همه، در مواردی به قیاس و استحسان استدلال شده است.
[۳۰] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳۱] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۴۰۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳۲] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۵۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.




این کتاب همراه پنج کتاب دیگر شیبانی (المبسوط، الجامع الکبیر، الزیادات، السِّیَرُالصَغیر و السِّیَرُالکبی) از کتب مرجع در فقه حنفی و از کتابهای ظاهرالروایة
[۳۳] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۵۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳۴] ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۷، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
به شمار می‌آید
[۳۵] ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، ج۱، ص۹۰۹، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵)
[۳۶] اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج۱، جزء۱، ص۱۶۲، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۳۷] اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج۱، جزء۱، ص۳۱۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
ابویوسف این کتاب را در سفر و حضر همراه خود داشت و به آن مراجعه می‌کرد.
[۳۸] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.
[۳۹] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی،ج۱، ص۳۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
علمای حنفی تنها کسانی را شایسته افتا و قضا می‌دانستند که کتاب را از بر بودند و معانی آن را درک می‌کردند.
[۴۰] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۴۱] هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
همچنین نقل شده که حاکم شام، شرف الدین عیسی بن محمد، معروف به ملک مُعَظَّم (متوفی ۶۲۴) به کسانی که کتاب را از حفظ می‌خواندند، پنجاه دینار جایزه می‌داد.
[۴۲] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۸.




الجامع الصغیر در منابع فقهی حنفیان، از مهم ‌ترین مآخذ است و به آن بسیار استناد می‌شود؛
[۴۳] ابوبکربن مسعود کاسانی، ج۲، ص۹۰، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۴۴] ابوبکربن مسعود کاسانی، ج۲، ص۳۰۸، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۴۵] ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۴۵، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
[۴۶] ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۸، ص۴۷۶، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
[۴۷] ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۶۸، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۴۸] ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۴، ص۱۶۴، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
و به همین سبب، شروح بسیاری بر آن نوشته شده که از آن جمله است: شروح فقهائی چون ابوجعفراحمد بن محمد طَحاوی (متوفی ۳۲۱)، ا بوبکر جَصّاصِ رازی(متوفی ۳۷۰)، قاضی خان حسن بن منصور فرغانی(متوفی ۵۹۲)،ابوالیُسر بزدوی (متوفی ۴۹۳) و شمس الائمه سرخسی (متوفی ۴۹۰). بعضی از شرحهای دیگر آن عبارت‌اند از: شرح ظهیرالدین احمد تَمُرْتاشی (متوفی ح۶۰۰)، التقسیم و التشجیر فی شرح الجامع الصغیر اثر مسعود بن حسین یزدی (متوفی ر۵۸۶)، التهذیب تألیف ابوسعیدمطهر بن حسین یزدی (متوفی ۵۷۱)، شرحِ ابولیث سمرقندی (متوفی ۳۷۳) و النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر اثر عبدالحی لکنوی (متوفی ۱۳۰۴)
[۴۹] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۰] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۵، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۱] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۲] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۳] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۳۴_۱۳۵، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۴] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۳۰۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۵] حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۲ ـ۵۶۳.
[۵۶] فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، ص۴۲۸-۴۲۹، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳،ترجمه عربی، ص ۶۷ـ۷۰.
[۵۷] محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۴۶ـ۶۰، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
محمد بن محمد مروزی، مشهور به حاکم شهید (مقتول در ۳۳۴)، در کتاب الکافی احادیث تمام کتابهای «ظاهرالروایة»، از جمله الجامع الصغیر، را پس از حذف موارد تکراری آن گردآورده است و شمس الائمه سرخسی نیز در کتابی به نام المبسوط، الکافی را شرح کرده است.
[۵۸] علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۵۰، قاهره ۱۹۶۵.
[۵۹] محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.




برخی فقها الجامع الصغیر را به نظم کشیده اند، از جمله ابوحفص نَسَفی (متوفی ۵۳۷)، احمد بن محمد عقیلی (متوفی ۶۵۷)، محمد بن محمد قُباوی (متوفی ۷۲۶)، و ابونصر فَراهی سیستانی (متوفی ح۵۳۷) که نام آن را لُمْعَةُالبَدْرْ گذاشته است.
[۶۰] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۶۱] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۶۲_۱۶۳، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۶۲] ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۹۸، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۶۳] حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۴.




الجامع الصغیر در ترکیه، در ۱۳۰۲ در قاهره (در حاشیه کتاب الخراج ابویوسف)، در ۱۲۹۱ در هند (همراه با شرح لکنوی در حاشیه صفحات) و در ۱۳۱۰ مجدداً در هند به چاپ رسید
[۶۴] محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی، ج۱، ص۱۹۷، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
[۶۵] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
[۶۶] محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۶۷] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
[۶۸] کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
همچنین ایوان دیمیتروف بخشی از کتاب را در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ به آلمانی ترجمه و چاپ کرد.
[۶۹] د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «الشیبانی»، شاخت، ص۲۲۸.




(۱) ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۲) ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵).
(۳) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۴) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
(۵) محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
(۶) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی، ج ۱، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
(۹) اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۰) محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۱۱) ذهبی.
(۱۲) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۳) محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
(۱۴) محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۱۵) علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، قاهره ۱۹۶۵.
(۱۶) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۷) علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة الفقه الاسلامی: ۱۳۲ـ۱۸۹ ه، دمشق ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
(۱۸) هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
(۱۹) ادوارد وان دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۲۰) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹;.
(۲۱) EI ۲ , sv " A l-Shayba ¦n ¦, Abu ¦ ـ Abd Alla ¦h Muh ¤ammad B A l-H ¤asan" (by E Chaumont) ;.
(۲۲) Joseph Schacht, An introduction to Islamic law , Oxford ۱۹۸۴;.
(۲۳) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden ۱۹۶۷-۱۹۸۴.


 
۱. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲. محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، ج۱، ص۲۱۰، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
۳. ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۱۰۷ـ ۱۰۸، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۴. حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.
۵. علی احمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة الفقه الاسلامی: ۱۳۲ـ۱۸۹ ه، ج۱، ص۱۳۶ـ۱۳۷، دمشق ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
۶. ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، ج۱، ص۹۰۸، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵).
۷. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۵۶۱.
۸. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۹. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳.
۱۰. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۱. ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۳۵، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۲. محمدابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۶۰.
۱۳. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۲، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۴. ذهبی، ج۱۰، ص۶۳۱ـ۶۳۲.
۱۵. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۱۶. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۵۶۱.
۱۷. علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۴۹، قاهره ۱۹۶۵.
۱۸. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۱ـ۵۶۲.
۱۹. محمد بن حسن شیبانی، الجامعالصغیر، ج۱، ص۳۲، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۰. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۳، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۲۱. محمد بن حسن شیبانی، الجامعالصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۶۸، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۲. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۲.
۲۳. هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، ج۱، ص۵۷، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
۲۴. محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی، ج۱، ص۱۹۶ـ ۱۹۸، ج ۱، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
۲۵. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۱۹۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۶. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۲۹۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۷. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۳۴۷، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۸. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۴۰۰، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۲۹. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۳۰. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۱. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۴۰۶، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۲. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۵۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۳. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، ج۱، ص۵۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۴. ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۷، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۳۵. ابن عاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، ج۱، ص۹۰۹، مجلة الازهر، سال ۳۶، ش ۸ و ۹ (شوال و ذیقعدة ۱۳۸۴/ مارس ۱۹۶۵)
۳۶. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج۱، جزء۱، ص۱۶۲، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۷. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج۱، جزء۱، ص۳۱۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
۳۸. حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۱.
۳۹. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی،ج۱، ص۳۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۴۰. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۴۱. هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۰.
۴۲. حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۸.
۴۳. ابوبکربن مسعود کاسانی، ج۲، ص۹۰، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۴۴. ابوبکربن مسعود کاسانی، ج۲، ص۳۰۸، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۴۵. ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۲، ص۴۵، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۴۶. ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، ج۸، ص۴۷۶، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
۴۷. ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۱، ص۴۶۸، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۴۸. ابن عابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار، ج۴، ص۱۶۴، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۴۹. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۰. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۵، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۱. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۳۶، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۲. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۳. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۳۴_۱۳۵، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۴. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۳۰۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۵. حاجی خلیفه، ج ۱، ستون ۵۶۲ ـ۵۶۳.
۵۶. فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، ص۴۲۸-۴۲۹، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳،ترجمه عربی، ص ۶۷ـ۷۰.
۵۷. محمد بن حسن شیبانی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۴۶ـ۶۰، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۵۸. علی حسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۲۵۰، قاهره ۱۹۶۵.
۵۹. محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱.
۶۰. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۲۰_۲۱، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۶۱. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۶۲_۱۶۳، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۶۲. ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۹۸، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۶۳. حاجی خلیفه،ج ۱، ستون ۵۶۴.
۶۴. محمد‌مطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی، ج۱، ص۱۹۷، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۰.
۶۵. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
۶۶. محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۵۴، دوحه ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۶۷. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
۶۸. کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۱۷۹، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹،ترجمه عربی، ج ۳، ص ۲۵۳، وان دایک، ص ۱۴۲.
۶۹. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «الشیبانی»، شاخت، ص۲۲۸.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «الجامعالصغیر»، شماره۴۳۷۰.    


رده‌های این صفحه : فقه | کتب فقهی حنفی




جعبه ابزار