التنبیه فی الفقه‌الشافعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التنبیه فی الفقه الشافعی، از مهمترین
متون فقهی شافعیان تألیف ابواسحاق شیرازی،
فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم است.
التنبیه کتابی است مختصر که جایگاه علمی مؤلف و ویژگیهایی مانند
نثر روان و ساده، به کار بردن تعبیرات روشن و پرهیزکردن از
جدل و
مناقشه در میان آرا، آن را در زمره مهمترین متون
فقه شافعی قرار داده است،
به طوری که در بین پنج کتاب فقهی مشهور شافعیان (التنبیه، المختصر، المهذَّب، الوسیط و الوجیز) مقبول ترین متن فقهی به شمار می رود.
تألیف
کتاب در ۴۵۲ آغاز شده و در ۴۵۳ به پایان رسیده است.
آن را مشتمل بر دوازده هزار مسئله دانسته اند.
التنبیه شامل چهارده «کتابِ» (بابِ) فقهی است که از
طهارت آغاز می‌شود و به
شهادات ختم می‌گردد. مؤلف در همه ابواب فقهی،
فتواهای خود را به اختصار و بدون ذکر دلیل آورده است. وی هرچند در برخی
فروع فقهی به آرای گوناگون که بعضاً نزد او پذیرفته نیست ــ اشاره کرده، به آرای
مذاهب دیگر تصریح ننموده و ظاهراً از هیچ
فقیهی نام نبرده است.
ابواسحاق در تألیف کتاب و شیوه بیان مطالب، از التعلیقه (شرح مهم المختصر مُزَنی و از منابع اصلی شافعیان عراق و گروهی از فقهای مکتب خراسان، اثرِ ابوحامدبن ابی طاهر اسفراینی، متوفی ۴۰۶) و در انتخاب عنوان آن از التنبیه ابن جِنّی (متوفی ۳۹۲) در نحو،
الهام گرفته است.
در منابع فقهی شافعی به التنبیه و شرحهای آن بسیار استناد شده است.
عالمان بسیاری به
تدریس، حفظ و
شرح التنبیه می پرداختند و کسانی که آن را
حفظ می کردند، نزد سایر علما مقبولیت بیشتری می یافتند
نووی، تحریر، ص ۲۷؛.
از جمله حافظانِ التنبیه، تقی الدین سُبْکی (متوفی ۷۵۶)، جمال الدین ابن قَلانِسی (متوفی ۷۳۱)، بدرالدین بن مکتوم (متوفی ۷۹۷)، شمس الدین سلسبیلی (متوفی ۷۷۰) و علی بن محمد موصلی (متوفی ۷۳۴) بودند.
در باره ابن قَمّاح (فقیه شافعی، متوفی ۷۴۱) گفته شده که وی آن چنان بر مطالب التنبیه احاطه داشته که به هنگام پرسش مسئله ای از آن، مسئله قبلی را نیز از حفظ بیان می‌کرده است.
فقهای شافعی التنبیه را کتابی جامع و کامل می دانستند. نصیرالدین مبارک بن یحیی بَصری (متوفی ۶۶۹) مدعی بود که تمام مسائل فقه را می توان از آن استخراج کرد.
همچنین نقل شده که علی بن قاسم حَکَمی (از
مفتیان یمن، متوفی ۶۴۰) همه پرسشهای فقهی را فقط از این کتاب پاسخ می داده است.
متداول بودن تدریس و
آموزش التنبیه تا زمان نگارش منهاج الطالبین اثرِ یحیی بن شرف نووی (متوفی ۶۷۶) ادامه یافت.
بر التنبیه شروح متعددی نوشته شده که اولین آن توجیه التنبیه تألیف ابن خَلّ (متوفی ۵۵۲) است.
دیگر شروح مهم آن عبارت‌اند از: کفایه النبیه، اثر ابن رِفعه (متوفی ۷۱۶)؛ التوشیح، تألیف تاج الدین سبکی (متوفی ۷۷۱)؛ مقصد النبیه فی شرح خطبه التنبیه، اثر ابن جماعه؛ شرح بدرالدین زرکشی (متوفی ۷۹۴)؛ شرح احمدبن عیسی عَسْقَلانی با عنوان الاشراق فی شرح تنبیه ابی اسحاق، شرح ابن قاضی شهبه (متوفی ۸۵۱)؛ مجمع العشاق بتوشیح تنبیه الشیخ ابی اسحاق، تألیف محمد خَیْضِری (متوفی ۸۹۴)؛ و المُبْهت، اثر حمزة بن یوسف حَمَوی (متوفی ۶۷۰). شرح اخیر به اشکالات وارد شده بر کتاب پرداخته است .
نووی که خود حافظ التنبیه بود، در باره این کتاب، دو اثرِ العمدة فی تصحیح التنبیه و تحریر الفاظ التنبیه را تألیف کرد
و در تحریر به بررسی قواعد صرفی کلمات کتاب، ضبط آنها، رفع
ابهام و توضیح عبارات دشوار متن پرداخت.
شماری از شروح التنبیه، مفصّل است، مانند شرح عَلاءالدین سُبکی (متوفی ۷۴۷) در چهار جلد، شرح احمدبن موسی خَفاجا (متوفی ۷۵۰) در ده جلد، کفایة النبیه اثر ابن رفعه در بیست جلد، و التفقیه فی شرح التنبیه تألیف قاضی جمال الدین محمد رَیْمی یمنی (متوفی ۷۹۱) در ۲۴ جلد
التنبیه را
تلخیص نیز کرده اند، از جمله تلخیص تاج الدین عبدالرحیم موصلی (متوفی ۶۷۱) با نام النبیه فی اختصار
التنبیه، و تلخیص ابوالفرج مفضل بن مسعود تنوخی با نام اللباب.
ضیاءالدین علی اَذْرعی (متوفی ۷۳۰) این کتاب را به نظم در آورده و احمدبن سیف الدین بیلیک (متوفی ۷۵۳) نیز آن را با نام الروض النزیه فی نظم التنبیه منظوم ساخته است.
بر این کتاب،
حاشیه‌هایی هم نوشته شده است <
به سبب اهمیت کتاب نزد شافعیان، نسخ فراوانی از آن موجود بوده تا جایی که گزارش شده در
کتابخانه مدرسه شرفیه در حلب (تأسیسِ شرف الدین عبدالرحمان عجمی، متوفی ۶۵۸) در یک زمان، چهل
نسخه از کتاب وجود داشته است .
التنبیه نخستین بار به کوشش یاینبل (جوین بول) همراه با
ترجمه لاتین در ۱۲۶۹/ ۱۸۷۹ در لیدن به چاپ رسید.
پس از آن نیز بارها چاپ شد، از جمله در ۱۳۲۹/۱۹۱۱ در قاهره و در ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱ همراه با مقصد النبیه فی شرح خطبة التنبیه اثر ابن جماعه در ذیل کتاب و العمدة فی تصحیح التنبیه نووی در حاشیه آن در قاهره.
التنبیه به فرانسه نیز ترجمه شده است.
منابع :
(۱) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۲) ابن صلاح، فتاوی ابن الصلاح، چاپ موفق عبداللّه عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۷.
(۳) ابن عراقی، الذیل علی العبر فی خبر من عبر، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۴) ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۵) ابن قاضی شهبه، تاریخ ابن قاضی شهبه، چاپ عدنان درویش، دمشق ۱۹۷۷ـ۱۹۹۴.
(۶) ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، بیروت: دارالندوة الجدیده، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، شرح اللّمع، چاپ عبدالمجید ترکی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۸) ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، کتاب التنبیه فی الفقه الشافعی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۹) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۱۰) محمدبن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، با تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر.
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
(۱۲) محمد زحیلی، مرجع العلوم الاسلامیة، دمشق ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۱۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷.
(۱۵)
عبدالحمید شروانی، حاشیة العلامة الشیخ
عبدالحمید الشروانی، در حواشی الشروانی و ابن قاسم العبادی علی تحفة المحتاج بشرح المنهاج، چاپ سنگی مصر ۱۳۱۵، چاپ افست (بیروت) : داراحیاء التراث.
(۱۶) خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.
(۱۷) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۶، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۱۸) محمد راغب طباخ، «دور الکتب فی حلب قدیماً و حدیثاً»، مجلة المجمع العلمی العربی، ج ۱۵، ش ۷ و ۸ (ربیع الثانی و جمادی الاولی ۱۳۵۶).
(۱۹) عبدالجبار عبدالرحمان، ذخائرالتراث العربی الاسلامی، بصره ۱۴۰۱ـ۱۴۰۳/۱۹۸۱ـ۱۹۸۳.
(۲۰) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
(۲۱) یحیی بن شرف نووی، تحریرالفاظ التنبیه، او، لغة الفقه، چاپ عبدالغنی دقر، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۲) یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۲۳) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر.
(۲۴) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۲۵) محمدحسن هیتو، الامام الشیرازی: حیاته و آراؤه الاوصولیة، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۶) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۷) دبلیو آلوارت ، دست مرگ chriften-Verzeichnisse گردد K خ niglichen Bibliothek زو برلین: Verzeichniss گردد arabis Handschriften، vol.۴، برلین ۱۸۹۲؛
(۲۸) کارل بروکلمان ، Geschichte گردد arabischen ادبیات، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التنبیه فی الفقه الشافعی»، شماره۳۹۲۵.
