التمثیل و المحاضرة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «التمثیل و المحاضرة»، کتابی است ادبی که توسط
ابو منصور ثعالبی ، در
قرن پنجم هجری، به
زبان عربی تالیف گردیده است.
ثعالبی، در این کتاب، کوشیده است تا ضرب المثل‌هایی را که جمیع ملل و اقوام گوناگون در موضوعات مختلف به کار می‌برند جمع آوری کند. وی، این کتاب را برای شمس المعالی، امیر، ابو الحسن،
قاموس بن ابی طاهر وشمگیر که حاکم
طربستان و
گرگان بوده است، تالیف کرده و در مقدمه کتابش تکریم و تجلیل بی دریغی از وی به عمل آورده است.
کتاب، دارای یک مقدمه و چهار فصل است و فصل چهارم، خود، دارای چهار فصل می‌باشد.
فصل اول، در باره ارائه نمونه‌هایی از جملاتی است که حاوی ذکر خداست، ولی جاری مجرای مثل می‌باشد.
این فصل، مشتمل است بر:
۱. لطایف
تحمید ، مانند: «الحمد لله الذی اذا شئت انزلت حاجتی به من غیر شفیع»؛
۲. آنچه از همین باب (جملات مشتمل بر ذکر خدا که جاری مجرای مثل واقع شده‌اند)، از سایر گذشتگان و حکماء و بلغاء صادر شده است، مانند: «ان الله خص نفسه بالکمال و لم یبری ء احدا من النقصان»؛
۳. آنچه از همین باب، در نیم بیت‌ها واقع شده است، مانند: «الا کل شی ء ما خلا الله باطل»؛
۴. آنچه از همین باب، در بیت‌های معروف و رایج واقع شده است، مانند:
«و انی لارجو الله حتی کاننی اری بجمیل الظن ما الله صانع»؛
۵. آنچه از همین باب، در زبان عوام رایج است، مانند: «الخیرة فی ما یصنع الله»؛
جملاتی از
تورات ،
انجیل ،
زبور و کلام انبیاء که به عنوان مثل مورد استفاده واقع شده‌اند و... بقیه مطالب فصل اول را تشکیل می‌دهند.
فصل دوم، در بیان اقوالی است که از طبقات مختلف مردم صادر شده و جاری مجرای مثل واقع شده‌اند، مانند آنچه در مورد سلطان، ملک و ملوک گفته شده، همچون «السلطان ظل الله فی الارض».
هم چنین این فصل، مشتمل است بر جملاتی از سلاطین که به منزله مثل بر زبان‌ها جاری گریده، جملاتی در بیان ادب حضور در نزد حاکمان، مثل‌هایی در مورد وزیر و وزارت، ادب و ادباء، نحوی‌ها، معلمین، علماء، فقهاء و محدثین، حکماء و فلاسفه،
متصوفه ، متکلمون، شعرا، اطباء، منجمون، قضات و...
فصل سوم، در مورد اشیائی است که مثل زدن با آنها فراوان می‌باشد؛ اشیائی مانند خورشید (الشمس تقبح فی عیون الرمد)،
ماه ،
آسمان و
ابر و
رعد و
برق و
باران (ان السماء ترجی حین تحتجب)، بادها،
شب و
روز و ایام (اللیالی حبلی لیس یدری ما تلد)، روزگار و زمان (الدهر بالانسان دواری)،
زمین (تمسحوا بالارض فانها بکم برة)، کوه‌ها و سنگ‌ها (لا تلتقی الجبال و قد تلتقی الرجال) و...
ادوات و ابزار مورد استفاده در منزل، مانند
چاقو ،
دیگ ،
سوزن و...
اعضای ظاهری و باطنی
انسان ، مانند سر،
صورت ،
چشم ،
گوش ،
بینی و...
فرشتگان،
شیطان و
ابلیس ،
خیر و
شر ،
حق و
باطل ،
قضا و
قدر و گرفتاری‌ها،
کعبه و
حج و
حرم ،
بهشت و
جهنم ،
اسب ،
شتر ،
الاغ ،
گاو ،
گوسفند ،
گرگ ،
سگ ،
روباه ،
خوک ،
میمون ،
عقاب ،
باز ،
کرکس ،
کلاغ ،
گنجشک ،
مار و
عقرب و... نیز هر کدام دارای مثل‌هایی هستند که مؤلف در این فصل آنها را ذکر کرده است.
فصل چهارم، در باره سایر فنون و اغراض است و مشتمل است بر:
۱. ذکر حالاتی از انسان که مورد تمثیل واقع می‌شود، مانند جوانی، پیری،
فقر ،
غنا ،
سعادت ،
شقاوت ،
امنیت ،
ترس ،
سفر و غربت، صحت و
مرض ،
مرگ و زندگی و...
۲. محاسن و
مکارم اخلاق ، مانند
عقل ،
جود ،
تواضع ،
قناعت ،
عفو ،
صدق ،
حیاء ،
صبر ،
خوش رویی ،
شکر ،
مشورت ، عمل کردن به وعده، مدارا کردن با مردم،
کتمان سر ،
حسن خلق و...
۳. ذکر خلقیات زشت و ناپسند، مانند
جهل و
حماقت ،
بخل ،
کبر و
عجب ،
دروغ ،
غضب ،
ظلم و...
۴. مطالب متفرقه و فنون پراکنده، مانند فرزند و خویشاوندی، برادران و دوستان و دوستی و آنچه به آن مربوط می‌شود،
عتاب ، دشمنی و...
آنچه باعث تمایز این کتاب، از سایر کتبی که در همین موضوعات تالیف گردیده‌اند، اعم از آنهایی که قبل از
ثعالبی بوده یا بعد از وی نوشته شده‌اند، این است که
ثعالبی ادیبی کم نظیر و آشنا با ادبیات عرب و فارس بوده است و دیگر آنکه وی، تنها به امثال عرب اکتفا نکرده، بلکه از امثال اسلامی، جاهلی، عربی، عجمی، ملوکی، خاصی و عامی بهره گرفته است و این، باعث جامعیت کم نظیر این کتاب شده و به همین دلیل دیگران هم که بعدها در باب امثال و حکم کتاب نوشته‌اند، تقریبا همگی به نوعی از کتاب
ثعالبی بهره برداری کرده و احیانا بدان اشاره نیز نموده‌اند.
دکتر قصی الحسین، تحقیق، شرح و فهرست بندی کتاب را بر عهده داشته است.
فهرست‌های زیر، در پایان کتاب آمده است:
۱. فهرست موضوعات؛
۲. فهرست اعلام؛
۳. فهرست آیات قرآنی؛
۴. فهرست مصادر و مراجع؛
۵. فهرست اشعار.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
