التعلیقات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
التعلیقات، نام دو رساله
فلسفی ، یکی از
فارابی و دیگری از
ابن سینا است، که هر دو به زبان عربی می‌باشند.
این رساله مختصر، مشتمل بر اقوال کلی در باره برخی مباحث و مفاهیم
فلسفی است که برخی به حدود و برخی به رسوم یا شروح کوتاه شبیه است.
تعلیقه عنوان عام کتاب‌هایی است مشتمل بر حاشیه‌های متون، بویژه متون حِکْمی
که از سنّت‌های تعلیمی در عالم
اسلام و غرب مسیحی بوده است، اما ناظم الاطباء (ذیل «تعلیقه») تعلیقه را به معنای ضمیمه و حاشیه و فهرست و دفتر مکتوبی دانسته است که از جانب شخصی بزرگ نوشته شده باشد.
به نظر می‌رسد تعلیقات فارابی از این مقوله است، چرا که شرحِ کتاب خاصی نیست، بلکه مجموعه‌ای از پاسخهای او به پرسش‌ها و استفسارهای برخی شاگردانش در خصوص پاره‌ای معضلات
فلسفی و علمی و توضیح در باره آنهاست ،به تعبیر دیگر، التعلیقات مجموعه‌ای از اندیشه‌های فلسفی است که به شکلی عام و بدون پایبندی به روش تعلیمی خاصی عرضه شده و روش استدلالی آن شبیه به شیوه
فارابی در رساله جواباتٌ لِمسائل سُئِلَ عنها است.
این رساله مشتمل بر ۱۰۱ فقره است.
در آن از هیچ شخص یا مکتب فکری و فلسفی نام برده نشده است و هیچ نقل قول یا استشهادی از
آیات و اخبار در آن نیست.
بنا بر گزارش آل یاسین،
حدود دوسوم فقرات آن از حیث موضوع و بعضاً از حیث محتوا با قسمتهایی از آثار
ارسطو ، از جمله
مابعدالطبیعة ،
طبیعیات ، در باره نفس، در باره آسمان، اخلاقِ نیکوماخوسی، تحلیلات اولی و ثانیه،
مقولات و کون و فساد، همسانی و قرابت دارد.
نام این رساله به انتخاب فارابی نبوده است و احتمالاً کاتبان، رساله را بدین نام ضبط کرده‌اند، چنانکه عنوان بعضی نسخ خطی آن، تعالیق فی الحکمة یا کلمات نافعه است.
برخی متقدمان، از جمله
لوکری و ظهیرالدین بیهقی
و شهرزوری،
این رساله را با نام التعلیقات و صلاح الدین صَفَدی و برخی دیگر
آن را با نام تعالیق فی الحکمة، در فهرست آثار فارابی آورده‌اند.
شماری از حکیمان اسلامی در آثار خود به مناسبت بعضی مباحث، از التعلیقات فارابی مطالبی نقل کرده‌اند.
فارابی در این رساله مطرح کرده است که انسان قادر به وقوف بر حقایق اشیا نیست و تنها لوازم و اعراض آن‌ها را می‌شناسد و نمی‌تواند فصول مقوّم حقیقی شی ء را بشناسد.
در این رساله وی به‌طور خلاصه از نبوت نیز بحث کرده است
از این رساله در حدود سی نسخه خطی معرفی شده که برخی از آن‌ها با التعلیقات
ابن سینا تلفیق گردیده و برخی مستقل است .
التعلیقات فارابی در ۱۳۰۶ ش و ۱۳۱۰ ش/ ۱۹۲۷ و ۱۹۳۱ در حیدرآباد دکن چاپ شد و در ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷ همراه با دیگر آثار
فارابی در بمبئی به چاپ رسید.
برسلان و اولکن در ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱ آن را به ترکی ترجمه کردند.
این رساله مجموعه یادداشت‌هایی پراکنده در باره مسائل و مباحث
فلسفی است که برخی از آن‌ها نسبتاً مفصّل و برخی دیگر بسیار مختصر است.
التعلیقات
ابن سینا نیز حاشیه بر کتابی دیگر نیست، بلکه عبارت‌هایی از گفته‌های ابن سینا در مجلس درس اوست که
بهمنیار یا یکی دیگر از شاگردان وی یادداشت کرده است.
در این رساله، ترتیب موضوعات و مباحث به شیوه معمولِ کتابهای فلسفی نیست که با
منطق آغاز شود و به مباحث
الاهیات یا
مابعدالطبیعه پایان پذیرد، اگر چه در برخی نسخ خطی آن سعی شده تا تعلیقه‌ها به ترتیب معمول تدوین و تحریر شود.
جوزجانی در فهرستی که از آثار استاد خود، ابن سینا، تهیه کرده، از این رساله نام نبرده است،
اما اسلوب متن و شباهت مباحث آن با دیگر آثار ابن سینا نشان می‌دهد که این رساله از آثار وی است.
تاریخ دقیق تألیف آن در هیچ‌یک از نسخ خطی ثبت نشده، اما به گفته بدوی
احتمالاً بین ۴۰۴ و ۴۱۲ ــ در دوره‌ای که بهمنیار همراه ابن سینا بوده ــ تألیف شده است، یعنی زمانی که
ابن سینا در همدان وزیر شمس الدوله بود و با بعضی شاگردانش مجالس علمی شبانه داشت.
اما به نظر آل یاسین
ممکن است که این رساله پس از مرگ ابن سینا تدوین شده باشد.
ابن سینا در این رساله
به نقد و بررسی برخی آرا و براهین
معتزله پرداخته، که از آن جمله است: شیوه استدلال ایشان در ابطال
جسمانیت خداوند و نیز رأی ایشان در باره
اختیار ، ملاک احتیاج معلول به علت، امتداد ثابت بین خداوند و آفرینشِ عالم، که این امتداد ثابت را وِعاء زمان دانسته‌اند.
برخی حکیمان اسلامی در آثار خود از التعلیقات ابن سینا نقل قول کرده‌اند
گفتنی است که
صدرالدین شیرازی از التعلیقات فارابی عباراتی نقل کرده، اما آن‌ها را به ابن سینا نسبت داده است،
شاید به این سبب که وی از نسخه‌ای استفاده کرده که در آن بهمنیار التعلیقات
فارابی و
ابن سینا را باهم تلفیق کرده است.
بنا بر تحقیق آل یاسین،
نسخه‌های خطی التعلیقات ابن سینا تماماً با التعلیقات فارابی تلفیق شده است، به طوری که این دو از یکدیگر متمایز نیستند و ظاهراً تنها راه تفکیک و تشخیص آن‌ها، مقابله آن‌ها با نسخه‌های خطی مستقل التعلیقات فارابی است.
بنا بر گزارش مهدوی
، این نسخه‌های خطی سه دسته‌اند:
۱) نسخه‌هایی که در آغاز آن‌ها فهرستی به ترتیب
حروف ابجد هست.
این فهرست را ابوالعباس
لوکری در ۵۰۳ فراهم آورده است.
در این دسته از نسخه‌ها، تعلیقه‌ها تفکیک موضوعی نشده و ترتیبِ معمولِ کتابهای فلسفی (ابتدا
منطق ، بعد
طبیعیات و
الاهیات و در مواردی الاهیات مقدّم بر طبیعیات) رعایت نشده است.
۲) نسخه‌هایی که فاقد فهرست
لوکری است و نظم و ترتیب موضوعی ندارد.
۳) نسخه‌هایی که فاقد فهرست
لوکری است، اما در آن‌ها ترتیب و تفکیک موضوعی تعلیقه‌ها تا اندازه‌ای رعایت شده است. ازینرو، ابتدا تعلیقه‌های مربوط به منطق و سپس تعلیقه‌های مربوط به طبیعیات و الاهیات آمده است.
عبدالرحمان بدوی التعلیقات ابن سینا را همراه با التعلیقات فارابی در ۱۳۵۱ ش/ ۱۹۷۲ در
قاهره به چاپ رساند.
همین چاپ در ۱۴۰۴ در
ایران افست، و بار دیگر در ۱۳۷۹ ش در
قم با تفاوت‌هایی اندک چاپ شد.
فقراتی از التعلیقات ابن سینا جداگانه در فهرست آثار ابن سینا با عناوین مختارات من التعلیقات، فصول من الحکمة، فصل من کلام الشیخ فی الصورة المعقولة و کیفیّة علم اللّه ثبت شده است
به نظر مهدوی
بعید نیست که آنچه در بعضی نسخه‌ها با عنوان «فواید» یا «افادات» یا عناوین دیگر آورده شده، التقاطی از التعلیقات باشد، چنانکه در کتابخانه موزه بریتانیا (ش ۳ر۱۳۴۹) رساله‌ای به نام فی الحکمة، با فصول متعدد و بدون نام مؤلف، موجود است که منتخباتی از التعلیقات است.
در برخی از فهرستهای آثار ابن سینا، نوشته‌های دیگری با عنوان تعلیقات یا تعالیق به او نسبت داده‌اند که از آن جمله است: تعلیقات علی کتاب النفس، که گفته می‌شود فقراتی از کتاب مفقودِ الانصاف وی است
التعلیقات، که مشتمل است بر مطالبی که ابوالفرج همدانی طبیب از گفته‌های ابن سینا در مجلس او نوشته است
کتاب التعالیق که شاگرد
ابن سینا ، ابومنصوربن زیلا(ابن زَیْله)، آن را گردآوری کرده است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) جعفر آقایانی چاوشی، کتاب‌شناسی توصیفی ابونصر فارابی، (تهران) ۱۳۵۷ ش.
(۳) ابن ابی اصیبعه، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/ ۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
(۴) ابن سینا، التعلیقات، چاپ عبدالرحمان بدوی، قم ۱۴۰۴.
(۵) علی بن زید بیهقی، تاریخ الحکماء المسمی به درة الاخبار و لمعة الانوار یعنی ترجمة تتمة صوان الحکمة، حیدرآباد دکن ۱۳۵۴.
(۶) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/ ۱۹۷۶.
(۷) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.
(۸) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، المظاهر الالهیّة فی اسرار العلوم الکمالیّة، چاپ سیدمحمد خامنه‌ای، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۹) محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات، چاپ مهدی محقق و دیگران، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۰) محمدحسین طباطبائی، نهایة الحکمة، چاپ عباس علی زارعی سبزواری، قم ۱۴۲۰.
(۱۱) محمدکاظم طریحی، ابن سینا: بحث و تحقیق، بغداد ۱۳۹۶/ ۱۹۴۹.
(۱۲) علیقلی بن قرچغای خان، احیای حکمت، چاپ فاطمه فنا، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۱۳) محمدبن محمد فارابی، التعلیقات، به ضمیمه کتاب التنبیه علی سبیل السعادة، چاپ جعفر آل یاسین، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۴) محمدبن عمر فخررازی، المباحث المشرقیّة فی علم الالهیات و الطبیعیات، حیدرآباد دکن ۱۳۴۳، چاپ افست قم۱۴۱۱.
(۱۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۶) جورج شحاته قنواتی، مهرجان ابن سینا: مؤلفات ابن سینا، قاهره ۱۹۵۰.
(۱۷) حسینعلی محفوظ و جعفر آل یاسین، مؤلفات الفارابی، بغداد ۱۳۹۵/ ۱۹۷۵.
(۱۸) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۹) یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا، تهران ۱۳۳۳ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «التعلیقات»، شماره۳۶۴۲.
