• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

البیان‌ و التبیین‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


البیان و التبیین (یا البیان و التبیان)، از مهمترین آثار عمرو بن بحر جاحظ بصری (۱۶۰ـ۲۵۵) نویسنده بزرگ عرب است.



این کتاب را از امهات کتب ادب عربی شمرده‌اند.
[۱] ابن خلدون، مقدمه، ج۲، ص۱۱۷۵، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش.

البیان کتابی است در انواع بیان، همراه با منتخباتی از خطب بلیغ، مواعظ و احوال سخنوران برجسته و مشاهیر اسلام، تشریح لحن یعنی لغزش نحوی در گفتار مستعربه، لطایف، اشعار و نیز بسیاری اشارات تاریخی و فواید بلاغی و تحلیل فن خطابه.
در حقیقت سرمشق همه جُنگهای معتبر عربی از قبیل المعارف و عیون الاخبارِ ابن قتیبه، المحاضرات راغب، العقدالفرید ابن عبدربه، ربیع الابرارِ زمخشری و نثرالدرِ ابوسعدآبی البیان است.


نام دیگر این اثر البیان والتبیان است
[۲] عمرو بن بحر جاحظ، کتاب البرصان والعرجان والعمیان والحولان، ج۱، ص۶۰۳، چاپ عبدالسّلام محمد هارون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و ظاهراً دو تحریر داشته که دومی بهتر بوده است.
[۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۰۶، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا).



البیان در اواخر عمر جاحظ و سنین کمال ادبی او تألیف شده و ظاهراً آن را همزمان با الحیوان می‌نوشته است.
[۴] طه حاجری، الجاحظ، ج۱، ص۴۲۵، حیاته و آثاره، قاهره (۱۹۶۹).

جاحظ تحریر اول البیان والتبیین را به احمد بن ابی دُؤاد، قاضی متنفذ و متعصب معتزلی، تقدیم کرده است و این ظاهراً باید بعداز ۲۳۳ باشد که ابن ابی دؤاد قدرت فراوان یافت.
[۵] ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۱۰، چاپ رضا تجدد، تهران (۱۳۵۰ ش).



جاحظ را باید از پیشگامان بلاغت و تحلیل فن خطابت دانست، زیرا همچنانکه طه حسین
[۶] طه حسین، من تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۸۱، بیروت ۱۹۸۱.
اشاره کرده مسائل علم بیان و آداب خطابه در حاشیه علم کلام و مجالس متکلمان پدید آمد و متکلمان معمولاً استاد سخن بوده‌اند، از جمله واصل، ابوالهذیل، نظّام، ثمامة بن اشرس و خود جاحظ که به قولی بزرگترین نویسنده زبان عربی است.


نکات بلاغی و مسائل علم بیان‌ به‌طور پراکنده و بی نظم و ارتباط در البیان والتبیین ـ و به طورکلی در همه آثار جاحظ ـ آمده، اما اگر بخواهیم آن‌ها را دسته‌بندی کنیم، عمدتاً در این چهارعنوان خلاصه می‌شود: بحث در صحت مخارج حروف، بحث در سلامت لغات و دوری جستن از تنافر نامطبوع حروف، بحث در جمله و ایجاز و اطناب و رعایت حال مخاطب، و حالات خطیب و هیئت و وضع او.
[۷] طه حسین، من تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۸۲، بیروت ۱۹۸۱.



با عنایت به موضوع اخیر است که جاحظ در بخش «کتاب العصا» از البیان والتبیین سخنانی را درباره شعوبیه مطرح می‌کند.
[۸] عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۱۳۹، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
[۹] عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۲، ص۴۹، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.

او قول شعوبیه را در عیب‌جویی بر عرب در «عصا برگرفتن هنگام خطابه» ذکر می‌کند و بعد از دفاع از عرب و بیان فضایل «عصا» می‌نویسد: شعوبیه بر عصا طعنه زنند تا در عصا (و قضیب و مِخصره) پیغمبر ما طعنه زده باشند، و بر عصای موسی ' که معجزه بود و بر عصای سلیمان طعن زده باشند، وگرنه در برگرفتن عصا منعی نیست و نشانه عجزی نیست.
[۱۰] عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۲، ص۷۵، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.

در البیان والتبیین
[۱۱] عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۱۰۰، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
حکایات و لطایفی هم درباره معلّمان آمده است که آدام متز
[۱۲] آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ج۱، ص۲۷۱، پانویس ۹، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
آنها را مقتبس از لطیفه‌های یونانی می‌داند.


در اهمیت البیان والتبیین گفته‌اند که هیچ کاتب و شاعر و خطیبی از آن بی نیاز نیست
[۱۳] ادوارد ون دایک، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۳۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
و حاجی خلیفه
[۱۴] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۲۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
آن را «کتاب کبیر» نامیده است.
البیان و التبیین نمونه شیوایی کلام جاحظ است که در آن، به تناسب موضوع، رعایت همه جوانب را نموده است.
[۱۵] ابراهیم علی ابوالخشب، تاریخ الادبِ العربیِّ فی العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۱، قاهره ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
[۱۶] شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النّثرالعربی، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، قاهره ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
[۱۷] شوقی ضیف، العصر العبّاسیّ الثانی، ج۱، ص۵۸۷، قاهره (۱۹۷۵).

این کتاب از دیرباز مورد توجه ادیبان و عالمان بوده و نخستین بار در ۱۳۰۱ در مطبعة الجوائب قسطنطنیه منتخباتی از آن به چاپ رسیده، و نخستین چاپ کامل آن در ۱۳۱۱ در المطبعة العلمیة قاهره صورت گرفته است.
[۱۸] ادوارد ون دایک، ج۱، ص۳۳۸، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
[۱۹] ادوارد ون دایک، ج۱، ص۳۴۱، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
[۲۰] یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۷، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.



(۱) ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران (۱۳۵۰ ش).
(۳) ابراهیم علی ابوالخشب، تاریخ الادبِ العربیِّ فی العصر العباسی الثانی، قاهره ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۴) عمروبن بحر جاحظ، البیان والتبیین، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
(۵) عمروبن بحر جاحظ، کتاب البرصان والعرجان والعمیان والحولان، چاپ عبدالسّلام محمد هارون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۶) طه حاجری، الجاحظ، حیاته و آثاره، قاهره (۱۹۶۹).
(۷) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۸) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، زندگی و آثار جاحظ، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۹) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۰) شوقی ضیف، العصر العبّاسیّ الثانی، قاهره (۱۹۷۵).
(۱۱) شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النّثرالعربی، قاهره ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
(۱۲) طه حسین، من تاریخ الادب العربی، بیروت ۱۹۸۱.
(۱۳) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۴) ادوارد ون دایک، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
(۱۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).

 
۱. ↑ ابن خلدون، مقدمه، ج۲، ص۱۱۷۵، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۲. ↑ عمرو بن بحر جاحظ، کتاب البرصان والعرجان والعمیان والحولان، ج۱، ص۶۰۳، چاپ عبدالسّلام محمد هارون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۶، ص۱۰۶، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا).
۴. ↑ طه حاجری، الجاحظ، ج۱، ص۴۲۵، حیاته و آثاره، قاهره (۱۹۶۹).
۵. ↑ ابن ندیم، کتاب الفهرست، ج۱، ص۲۱۰، چاپ رضا تجدد، تهران (۱۳۵۰ ش).
۶. ↑ طه حسین، من تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۸۱، بیروت ۱۹۸۱.
۷. ↑ طه حسین، من تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۴۸۲، بیروت ۱۹۸۱.
۸. ↑ عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۱۳۹، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
۹. ↑ عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۲، ص۴۹، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
۱۰. ↑ عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۲، ص۷۵، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
۱۱. ↑ عمرو بن بحر جاحظ، البیان والتبیین، ج۱، ص۱۰۰، چاپ حسن افندی فاکهانی، قاهره ۱۳۱۱.
۱۲. ↑ آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ج۱، ص۲۷۱، پانویس ۹، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۳. ↑ ادوارد ون دایک، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۳۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
۱۴. ↑ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۲۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۵. ↑ ابراهیم علی ابوالخشب، تاریخ الادبِ العربیِّ فی العصر العباسی الثانی، ج۱، ص۳۵۰ـ۳۵۱، قاهره ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۶. ↑ شوقی ضیف، الفنّ و مذاهبه فی النّثرالعربی، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، قاهره ۱۳۶۵/۱۹۴۶.
۱۷. ↑ شوقی ضیف، العصر العبّاسیّ الثانی، ج۱، ص۵۸۷، قاهره (۱۹۷۵).
۱۸. ↑ ادوارد ون دایک، ج۱، ص۳۳۸، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
۱۹. ↑ ادوارد ون دایک، ج۱، ص۳۴۱، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶.
۲۰. ↑ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۶۶۷، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «البیان و التبیین»، شماره۲۳۴۲.    


رده‌های این صفحه : ادبیات عرب | کتب ادبیات عرب
جعبه ابزار