الباب الحادی عشر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الباب الحادی عشر، کتابی است دربردارنده موضوعات عمده کلامی در
اصول عقاید امامیه که مرحوم
علامه حلی آن را نگاشته است.
مؤلف این
کتاب، ابو منصور حسن بن یوسف بن علی بن مطهر، معروف به
علامه حلی متوفای ۷۲۶ ق است. وی به درخواست
وزیر محمد بن محمد قوهدی کتاب «مصباح المتهجد»
شیخ طوسی را که موضوع آن
فروع دین و
ادعیه و
عبادات بود، در ۱۰ باب خلاصه کرد و آن را «منهاج الصلاح فی مختصر المصباح» نامید. سپس باب دیگری با عنوان «الباب الحادی عشر فیما یجب علی عامة المکلفین من معرفة اصول الدین» در
اصول دین بر آن افزود تا کتاب را تکمیل کرده باشد. این باب از جهت اختصار و جامعیت مورد توجه اهل علم واقع شد به نحوی که آن را جدا از ده باب دیگر مورد
نسخ و تدوین قرار دادند و شروح و تعلیقات فراوانی بر آن نگاشته شد.
باب حادی عشر در هفت فصل تنظیم شده است: فصل نخست در
اثبات صانع.
فصل دوم، در
صفات ثبوتی. فصل سوم در
صفات سلبی. فصل چهارم در
عدل. فصل پنجم در
نبوت. فصل ششم در
امامت و فصل هفتم در
معاد.
این کتاب در دوره‌ای به نگارش درآمد که متکلمان از مسائل و استدلال‌های فلسفی بهره می‌بردند.
با این همه روش کلامی این کتاب تحت تاثیر آراء و اندیشه‌های معتزلی است.
علامه حلی در این کتاب،
واجب الوجود را به کمک
برهان امکان و وجوب اثبات می‌کند. در مبحث عدل، ابتدا موضوع
حسن و قبح عقلی افعال را پیش می‌کشد و سپس مختار بودن
انسان را مورد تاکید قرار می‌دهد. در فصل مربوط به نبوت پس از تعریف، به بحث
نبوت خاصه و
نبوت عامه می‌پردازد. آنگاه درباره
عصمت سخن می‌گوید و آن را مطابق
قاعده لطف می‌شمارد. علامه در فصل مربوط به امامت، آن را ریاست عامه در امور مربوط به
دنیا و
دین و به
نیابت از
پیامبر می‌داند که طبق لطف خداوند صورت می‌گیرد. آن گاه به لزوم عصمت ائمه می‌پردازد و معصوم نبودن ایشان را نقض غرض می‌شمارد.
سپس به
امامت خاصه می‌پردازد و سرانجام بحث معاد را مطرح کرده و بر
ضرورت معاد جسمانی،
استدلال می‌کند.
«الباب الحادی عشر»، دارای شروح و تعلیقات فراوانی است.
آقا بزرگ تهرانی در «
الذریعة» بیش از ۲۰ شرح برای آن نام می‌برد. از میان شرح‌های متعدد آن، شرح مقداد بن عبدالله سیوری حلی، معروف به
فاضل مقداد با نام «النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر» بیش از شروح دیگر مورد توجه دانشمندان و مدرسان کلام و اصول عقاید قرار گرفته است.
از دیگر شروح این کتاب می‌توان به شرح «مفتاح الباب»
ابوالفتح بن مخدوم الخادم
الحسینی العربشاهی متوفای ۹۷۶ ق از
احفاد میر سید شریف جرجانی یاد کرد. تفاوت این دو شرح در این است که شرح ابو الفتح شرحی مزجی است، برخلاف شرح فاضل مقداد که بر مبنای «قال» «اقول» است و چنانکه ملاحظه خواهد شد، شرح ابو الفتح مفصل تر و مبسوطتر از شرح فاضل مقداد است و مؤلف در آن به نقد
آراء فلاسفه و
متکلمان اشعری و
معتزلی پرداخته و از مواضع
شیعه در مسائل مختلف کلامی به صورت عالمانه‌ای
دفاع کرده است.
شروح دیگر این کتاب که در «الذریعة» آمده، بدین قرار است: «جامع الدرر» شیخ خضر جبل رودی نجفی، «ذخیرة المحشر فی شرح الباب الحادی عشر» شیخ میرزا علی آقا بن عبدالعظیم تبریزی، «ارشاد البشر» شیخ سلیمان بن احمد قطیفی، «مطالع النظر» صفی الدین طریحی، «معین الفکر» محمد بن علی بن ابی جمهور احسایی، «الزاد المدخر» شیخ محمدرضا غراوی نجفی و....
نسخه خطی‌ای از «الباب الحادی عشر» به خط احمد بن الحسن بن العودی به تاریخ ۷۴۱ ق در ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه بودلیان به شماره ۴۶۹۱۵۲ موجود است.
اما متن شرح فاضل مقداد؛ یعنی «النافع یوم الحشر» دارای نسخه‌ای خطی به شماره ۳۲۳ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران می‌باشد. این شرح هم‌چنین دارای چاپ سنگی و حروفی در تهران و نیز بمبئی می‌باشد. شرح مذکور با
تحقیق شیخ محسن صدر رضوانی در
سال ۱۳۹۵ ق در
قم به چاپ رسیده است.
اما شرح «مفتاح الباب» نسخه خطی‌ای از آن به خط مصنف در
کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است که مربوط به سال ۹۵۵ ق است. در همان کتابخانه
نسخه خطی دیگری به خط السید محمد امین نگهداری می‌شود که مربوط به سال ۱۰۵۸ ق است.
هم‌چنین نسخه‌ای از آن در کتابخانه راجه فیض آباد
هند و نسخه‌ای به خط میر محمد اشرف مؤلف (فضائل السادات) در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در
قم موجود است.
نسخه حاضر در برنامه با تحقیق و مقدمه آقای دکتر مهدی محقق به همراه دو شرح فوق، در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۲۹۶ صفحه+ ۲۲ مقدمه محقق کتاب، توسط انتشارات «موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران» با همکاری دانشگاه تهران در سال ۱۳۶۵ ش برای بار نخست به چاپ رسیده است.
علامه حلی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
