الاصول الستة عشر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب« الأصول الستة عشر» در بيان منابع فقه روايى، توسط جمعى از علما و به
زبان عربی تأليف گرديده است و همان طور كه از نامش پيداست شانزده اصل از منابع روايى ما را در دو بخش جداگانه آورده است.
كتاب، داراى مقدمه‌اى مفصل مى‌باشد كه بسيارى از مطالب مفيد را در مورد اصول حديثى بازگو كرده است، سپس وارد مجموعه اول روايات در زمان ائمه معصومين شده و هفت كتاب را در اين بخش نام مى‌برد كه با بيان رواياتشان همراه است. بخش دوم نيز به بيان دومين مجموعه از كتب روايى در زمان ائمه كه مشهور به اصول اربعمائه است، پرداخته است; شش كتاب نيز در اين بخش آمده كه با گزيده‌اى از كتاب علاء بن رزين همراه است.
در اين مقدمه مفصل، بسيارى از مطالب مهم و غير قابل اغماض در مورد اصول حديثى و كتاب حاضر بيان شده است. مؤلف مى‌فرمايد: آنچه ما را بر آن داشته تا به فكر جمع آورى چنين مجموعه‌اى بيفتيم، از بين رفتن بعضى از منابع اصلى ما در حديث و كلمات معصومين عليهم السلام مى‌باشد كه با توجه به اهميت حديث در
احکام شرعی ما، نبايد چنين اتفاقى مى‌افتاد. ايشان از مرحوم
وحید بهبهانی نقل مى‌كند كه اين سرنوشت بسيارى از
ادیان الهی بوده است كه با فاصله گرفتن از عهد تشريع و از بين رفتن منابع اصليشان دچار گمراهى شده و رفته رفته با آموزه‌هاى دينى خود بيگانه شده‌اند. مؤلف، چنين وضعيتى را تهديدى براى ما مسلمانان برشمرده كه وظيفه سنگين صيانت از اصول و منابع اوليه‌مان را چندين برابر مى‌كند.
اصول اربعمائه ديگر مطلبى است كه به تفصيل در مقدمه توضيح داده شده است; اين اصول به نظر
شیخ مفید ، مجموعه‌اى از مصنفات
امامیه از زمان
امیر المؤمنین علیه السلام تا زمان
امام حسن عسکری علیه السلام و مشتمل بر چهارصد كتاب بودند; اينكه در مورد بعضى از روات گفته شده كه« له اصل»، ناظر به همين مطلب مى‌باشد. مرحوم
طبرسی مى‌گويد: اين اصول در واقع پاسخ‌هاى
امام صادق علیه السلام به چهار صد سؤالى است كه از محضرشان شده است.
تراث اسلامى در سه مرحله دچار دگرگونى و ضياع شده‌اند كه عبارتند از: مرحله اول كه با وفات
رسول خدا صلی الله علیه و آله و منع از كتابت و تدوين حديث انجام گرفت. مرحله دوم بعد از شهادت
امام صادق علیه السلام و قوت گرفتن عباسيان تا زمان كلينى مى‌باشد. مرحله سوم هم از زمان
شیخ طوسی و بعد از استيلاى سلجوقيان صورت گرفت. اما اينكه اين اصول چگونه شناسايى شده‌اند و محتواى اين مجموعه چيست و رواتش چه كسانى هستند؟ در قسمت ديگرى از مقدمه مشخص گرديده است.
اولين آشنايى با مجموعه مذكور، به زمان صفويه كه
علامه مجلسی بخشى از روايات مزبور را در كتاب
بحار الانوار آورد، برمى‌گردد. ظاهر اين است كه
شیخ حر عاملی مؤلف
وسائل الشیعه ، به مجموعه ياد شده دست‌رسى نداشته است; لا اقل تا قبل از زمان تأليف اين اثر گران‌قدر، زيرا هيچ اشاره‌اى به روايات آن در وسائل ننموده است.
مجموعه مزبور ويژگى‌هايى دارد كه آن را از امثالش متمايز كرده است; مانند اينكه در اين مجموعه، برخى از روايات در يك دسته بندى ذكر شده‌اند كه ظاهرشان با هم هم‌آهنگى ندارد ولى به لحاظ واقعى و با دقت معلوم مى‌شود همگى مضمون واحدى دارند.
كتاب الأصول السته عشر، از دو مجموعه تشكيل يافته است كه اولى مشتمل بر كتاب
زید زراد و چند نفر ديگر مى‌باشد و دومى شامل كتاب عبد الملك و چند نفر ديگر است كه به تفصيل اشاره خواهد شد.
در مورد روات مجموعه هم بايد گفت كه غالب روايات از طريق شيخ الروايه محمد بن ابى عمير مى‌باشد كه از اصحاب
اجماع است. در مقدمه كتاب، تعاريفى از هر دو مجموعه كتاب و اينكه براى گرد آورى كتاب از چه نسخه‌هايى استفاده شده و طريق تحقيق بر چه پايه‌اى استوار است، بازگو شده است.
همان گونه كه قبلا
اشاره شد اولين كتاب مجموعه نخست; يعنى كتاب‌هاى روايى زمان
ائمه علیهم السلام ، كتاب زيد زراد مى‌باشد و اولين روايت اين كتاب از امام صادق عليه السلام بوده و در مدح جود و ذم بخل است. اين كتاب غير از روايت مذكور داراى سى و سه روايت ديگر نيز مى‌باشد كه آخرين آنها دستورى است از امام صادق عليه السلام كه به هنگام نگاه به آسمان، آيات ۱۹۰ آل عمران
و ۵۴ اعراف
قرائت گردد.
كتاب بعدى متعلق به
ابی سعید عباد عصفری است كه نوزده روايت دارد; اولين روايت اين كتاب، روايت
عاصم بن حمید حناط از امام صادق عليه السلام مى‌باشد.
كتاب سوم كتاب عاصم بن حميد حناط است كه مشتمل بر صد روايت است.
كتاب چهارم كتاب
زید نرسی است كه در بر گيرنده پنجاه روايت از امام صادق عليه السلام مى‌باشد; اولين روايت آن از
محمد بن ابی عمیر از زيد نرسى از امام صادق عليه السلام است كه در فضيلت
روز جمعه و روزهاى عيد مى‌باشد.
كتاب بعدى كتاب
جعفر بن محمد بن شرع حضرمی است; اين كتاب چهار نوع اخبار دارد كه عبارتند از: اخبار
حمید بن شعیب از
جابر جعفی ، اخبار
عبد الله بن طلحه نهدی ، اخبار
ابی صباح عبدی و اخبار
ابراهیم بن جبیر از جابر جعفى كه مجموعا صد و بيست و سه روايت را در بر گرفته است.
كتاب ششم متعلق به محمد بن مثناى حضرمى است كه مشتمل بر اخبار ذريح بن يزيد محاربى و اخبار محمد بن مثنا بن قاسم حضرمى ملقب به
بزیع مى‌باشد; اين كتاب نيز شصت روايت دارد.
در اين مجموعه دو حديث هم از
علی بن عبد الله بن سعید آمده كه يكى در مورد
دعای وتر است از امام صادق عليه السلام و ديگرى شعرى از
هند است كه به هنگام رحلت
پیامبر صلی الله علیه و آله سروده است. دو روايت بعدى از
شیخ تلعکبری است كه از
محمد بن جعفر قرشی نقل كرده است.
تلعكبرى يك روايت متفرد نيز دارد كه سؤال مرد يهودى از پيامبر صلى الله عليه و آله در مورد صداى حيوانات مى‌باشد.
آخرين قسمت اين مجموعه; يعنى مجموعه اول، كتابى است كه
ابو منصور آن را روايت كرده است; اين كتاب داراى شصت و دو روايت مى‌باشد كه اولين روايت آن در مورد
استغفار هر روزه پيامبر صلى الله عليه و آله مى‌باشد.
اين مجموعه از كتب روايى اوليه كه در زمان ائمه عليهم السلام بوده و به
اصول اربعمائه مشهور است، اخذ گرديده است. اولين كتاب اين مجموعه، كتاب
عبد الملک بن حکیم است كه تنها شش روايت دارد و اولين روايت آن هم از
امام باقر علیه السلام بوده و در باره سابقه
سلمان فارسی مى‌باشد كه عمرى را مشغول خدمت به بزرگان مسيحى از فرزندان حواريون و غيرهم بوده و نهايتا توفيق شرف‌يابى به محضر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله را پيدا مى‌كند.
دومين كتاب از دومين مجموعه، كتاب
مثنی بن ولید حناط است كه بيست و سه روايت دارد.
كتاب بعدى متعلق به
خلاد سندی است كه هشت روايت داشته و اولين آنها روايتى است از امام صادق( عليه السلام) در بيان حكم ذبح
كبوترى از
كبوتران حرم.
كتاب حسين بن عثمان بن شريك، چهارمين كتاب مجموعه دوم است كه در بر دارنده چهل و چهار روايت از امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام است.
كتاب بعدى متعلق به
عبد الله بن یحیای کاهلی است كه سيزده روايت دارد.
آخرين كتاب اين مجموعه هم از
سلام بن ابی عمره است كه ده روايت دارد.
دسته بعدى روايت‌هاى مجموعه دوم از
نوادر علی بن اسباط است كه شامل سى روايت بوده و در ادامه‌اش خبرى در
ملاحم آمده است; اين خبر را ابو القاسم على بن حسن بن قاسم يشكرى خزار كوفى معروف به
ابن طبال نقل كرده است.
آخرين بخش مجموعه دوم كتاب، انتخاب پنجاه و نه روايت از كتاب
علاء بن رزین است كه اولين روايتش در توضيح آيه ۸۷
سوره حجر مى‌باشد. امام باقر عليه السلام در مورد اين آيه; يعنى« و لقد آتيناك سبعا من المثاني و القرآن العظيم» مى‌فرمايد: مراد،
آیه الکرسی است. روايت ديگرى نيز از
امام باقر علیه السلام است كه فرمود: مردى بعد از بيست و هفت سال گناهى كه كرده بود يادش آمد كه اين تذكر از سوى خداوند براى استغفار وى بوده است.
الأصول الستة عشر نویسنده:جمعی از نویسندگان
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
