الاستخراج لاحکام الخراج (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الاستخراج لاحکام الخراج» کتابی است به
زبان عربی ، تالیف
ابوالفرج عبدالرحمن بغدادی ، معروف به
ابن حنبلی (۷۴۶- ۷۹۵ ق) در موضوع
خراج و احکام آن. به انگیزه جمع آوری احکام خراج و تقریر دیدگاه‌ها و بیان ادله و براهینی که در این باره وجود دارد.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم محقق،
ایاد بن عبداللطیف بن ابراهیم قیسی ، مقدمه‌ای به قلم مولف و ده باب می‌باشد. مطالب هر باب در ذیل عنوان اصلی یا در ضمن فصول یا مسائلی بیان شده است.
مولف در این کتاب در ضمن ده باب به بیان احکام خراج و نیز ارائه ادله و براهینی که بر دیدگاه‌های گوناگون در این زمینه اقامه شده می‌پردازد. موضوعات مطرح شده در ابواب کتاب به ترتیب عبارت است از:
۱- معنای لغوی خراج.
۲- آنچه در سنت نبوی درباره خراج آمده است: در این باب احادیث فراوانی از
نبی مکرم
اسلام در موضوع خراج نقل شده است.
۳- آغاز وضع
خراج و اولین کسی که در اسلام خراج را وضع نمود: در این باب مولف به نقل از برخی منابع یادآور می‌شود که سواد عراق؛ یعنی سرزمین مابین
بصره و
کوفه و نواحی اطراف آن، قبل از اسلام، در زمان پادشاهان فارس، نیز خراج می‌پرداخته‌اند. در برخی منابع نیز آمده است که در قدیم الایام، از سواد به طریق مقاسمه، وجوهی دریافت می‌شد و اولین کسی که مقامسمه را به خراج تبدیل کرد، قباد بن فیروز ایرانی بود.
پس از آن، به گفته
احمد بن حنبل ، خراج در اسلام از زمان
عمر بن خطاب وضع شد و کسانی چون
حضرت علی و
ابوعبید و
معاذ بن جبل ، عمر را به این امر اشارت نمودند.
۴- زمینهایی که بر آنها خراج وضع می‌شود و زمینهایی که خراج شامل آنها نمی‌شود: در این باب، مولف زمین را به دو گونه تقسیم می‌کند:
زمین یا از آن مسلمانان است و یا از آن کفار.
زمینی که ملک کفار است از موضوع بحث خارج است اما زمینی که از آن مسلمانان است، خود به دو قسم تقسیم می‌شود:
۱- زمنینی که مالک آن در میان مسلمانان مشخص و معین است.
۲- اراضی عمومی که ملک تمام مسلمانان است نه فرد معین و خاصی.
به گفته مولف، فقط قسم دوم از این اراضی است که مشمول خراج واقع می‌گردد، چه در اختیار مسلمانان باشد و چه تحت اختیار کفار.
اما اراضی کفار که مسلمانان آن را در اختیار ایشان گذارده‌اند با این شرط که در قبال آن از ایشان خراج دریافت دارند، نیز بر حسب
مصالحه صورت گرفته، مشمول خراج واقع می‌شود. به گفته مولف در این جهت همه علما
اجماع دارند و هیچگونه اختلاف نظری وجود ندارد.
مولف در اینجا به مناسبت تفاوت خراج و
جزیه را نیز یادآور می‌شود.
در ادامه به بحث و بررسی درباره اراضی
فیء ؛ یعنی زمینهایی که از آن کفار بوده و از آن گریخته‌اند و اکنون ملک
مسلمان معینی نیست و نیز اراضی
مفتوح عنوة می‌پردازد و درباره احکام این دو نوع زمین به نقل دیدگاه‌های مختلف پرداخته و آنها را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.
۵- معنای خراج و اینکه آیا خراج
اجرت است یا
قیمت و یا
جزیه : در این باب مولف اراضی خراجیه را به دو نوع تقسیم می‌کند:
۱- اراضی که در نتیجه
صلح با کفار به دست مسلمانان افتاده است.
۲- اراضی که به زور و قهر از کفار گرفته شده است.
درباره قسم اول، مولف یادآور می شود که حکم آن قبلا بیان شده که عبارت است از اینکه خراج آن به منزله جزیه است و زمانی که ساکنان اراضی مذکور اسلام بیاورند، جزیه از آنها برداشته خواهد شد.
اما درباره اراضی
مفتوح عنوة اختلاف نظر وجود دارد که آیا خراجی که از ساکنان این زمینها دریافت می‌شود اجاره است یا قیمت و یا جزیه؟ برخی چون
ابوحنیفه آن را از باب قیمت دانسته، برخی از باب
اجاره و برخی به مثابه جزیه.
۶- اراضی‌ای که
عمر بن خطاب بر آنها خراج وضع نمود: در این باب، مولف به بیان اختلاف دیدگاه‌ها درباره اراضی‌ای که عمر بر آنها خراج وضع نموده پرداخته است.
۷- مقدار و اندازه خراج.
۸- احکام تصرفات ارباب اراضی خراجیه در این قبیل زمینها: درباره اراضی‌ای از کفار که با صلح به دست مسلمانان افتاده، هیچ شکی نیست که مالکین در قبال خراجی که به دولت اسلامی می‌پردازند، مجاز به تصرف در آن هستند، اما اراضی که با قهر و غلبه از کفار گرفته شده، درباره حکم این اراضی که آیا ملک کفار است و یا
وقف و یا
فیء ، اختلاف نظر وجود دارد که در این باب به بیان این اختلاف نظرها پرداخته شده است.
۹- احکام تصرفات
امام (حاکم) در ارض مفتوح عنوة زمانی که تبدیل به وقف یا فیء شده باشد.
۱۰- احکام مال خراج و موارد مصرف و نیز تصرف در آن.
کتاب مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم محقق و فهارس آیات، احادیث، آثار، کتابها و فهرست موضوعات است.
۱- مقدمه و متن کتاب .
۲- صدر حاج سید جوادی، احمد، دائرة المعارف تشیع، ج۷، ص۱۰۲.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
