إلّا (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
إِلّا از
واژگان قرآن کریم و
حرف استثناء است.
بنابر گفته بعضی از لغویین و
مفسران این کلمه در چهار وجه:
حرف استثناء،
صفت به معنی غیر، عاطفه به معنی واو و زائده استعمال می‌شود.
إِلَّا حرف استثناء است. در
اقرب الموارد گوید: الّا بر چهار وجه است ۱- استثناء ۲- صفت به معنی غیر ۳- عاطفه به معنی واو ۴- زائده.
إِلَّا در موارد متعددی در قرآن استعمال شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:
در آیه:
(فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاّ الَّذينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ) (و هرجا بوديد روى خود را به سوى آن كنيد تا مردم دليلى بر ضدّ شما نداشته باشند؛ مگر آنها كه
ستمکار و
لجوج هستند. از آنها نترسيد.)
مجمع البیان از
ابو عبیده نقل می‌کند که «الّا» به معنی واو عاطفه است
و تقدیر آن «و لا الذین ظلموا» می‌باشد ولی این ناصواب است و «الّا» در جای خود و استثنا منقطع است، مشروح مطلب آنکه
یهود در کتاب خود خوانده بودند: پیغمبر جدید
قبله را عوض خواهد کرد، چون قبله از
بیت المقدس به
کعبه عوض شد، قرآن فرمود این تحوّل سبب آن است که مردم (یهود مثلا) بر علیه شما دلیلی نداشته باشند و بدانند که
پیغمبر اسلام مطابق آنچه
تورات گفته است عمل کرد، لیکن ستمکاران آنها قانع نخواهند شد، از آنها نترسید.
آیه دیگری که گفته‌اند الّا به معنی واو است این آیه است:
(يا مُوسى لا تَخَفْ إِنّی لا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ • إِلّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنّی غَفُورٌ رَّحيمٌ) (اى
موسی! نترس، كه
پیامبران در نزد من نمى‌ترسند. مگر كسى كه ستم كرده؛ سپس بدى را به نيكى تبديل نموده كه
توبه او را مى‌پذيرم زيرا منم آمرزنده مهربان.)
گفته‌اند: تقدیرش چنین است
(لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ اِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْناً.)در
تفسیر المیزان فرموده: آنچه می‌شود گفت -اللَّه اعلم- این است که چون آیه قبلی از ایمنی و عدم خوف مرسلین خبر داد، به نظر آمد که غیر مرسلین از اهل ظلم ایمنی ندارند و باید بترسند، آیه توبه‌کاران اهل ظلم را استدراک و استثناء کرد... و منظور این است: لکن آنکه
معصیت کرده و بعد توبه نموده نیز نباید بترسد. ناگفته نماند در این صورت عدم ترس بی‌گناهان نیز ضمنا مفهوم می‌شود.
در مجمع البیان ذیل
آیه ۱۵۰ بقره از
مبرّد نقل شده که: الّا هیچ وقت به معنی واو نمی‌آید.
ناگفته نماند در
قرآن مجید استثناء منقطع که به معنی «لکن، ولی» است بسیار یافت می‌شود و اینکه گفته‌اند: استثناء منقطع در کلام فصیح نمی‌آید درست نیست در دو آیه گذشته استثناء چنانکه دیدیم منقطع است و در آیه کریمه:
(ما لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاّ اتِّباعَ الظَّنِّ) (به هيچ صورت علم به آن ندارند و تنها از پندارهاى بى‌اساس پيروى مى‌كنند.)
نیز منقطع است. و شاهد بسیار روشن این استثناء آیات
۴۰-
۷۴ و
۱۲۸-
۱۶۰ سوره صافّات است که همه الّاها به معنی «ولی و لکن» آمده و منقطع‌اند در مجمع و
کشّاف تصریح شده که آن در
(إِلّا مَن تَوَلَّى وَ كَفَرَ) (و
تذکر براى همه سودبخش است مگر كسى كه پشت كند و
کافر شود.)
منقطع است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «الا»، ج۱، ص۹۴-۹۵.
