الأصول الستة عشر ( ط- دار الشبستری)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «الاصول الستة عشر» در بیان منابع فقه روایی، توسط جمعی از علما و به
زبان عربی تالیف گردیده است و همان طور که از نامش پیداست شانزده اصل از منابع روایی ما را در دو بخش جداگانه آورده است.
کتاب، دارای مقدمه‌ای مفصل می‌باشد که بسیاری از مطالب مفید را در مورد اصول حدیثی بازگو کرده است، سپس وارد مجموعه اول
روایات در زمان
ائمه معصومین شده و هفت کتاب را در این بخش نام می‌برد که با بیان روایاتشان همراه است.
بخش دوم نیز به بیان دومین مجموعه از کتب روایی در زمان ائمه که مشهور به
اصول اربعمائه است، پرداخته است؛ شش کتاب نیز در این بخش آمده که با گزیده‌ای از کتاب علاء
بن رزین همراه است.
در این مقدمه مفصل، بسیاری از مطالب مهم و غیر قابل اغماض در مورد اصول حدیثی و کتاب حاضر بیان شده است.
مؤلف می‌فرماید: آنچه ما را بر آن داشته تا به فکر جمع آوری چنین مجموعه‌ای بیفتیم، از بین رفتن بعضی از منابع اصلی ما در
حدیث و کلمات معصومین علیهم‌السّلام می‌باشد که با توجه به اهمیت حدیث در
احکام شرعی ما، نباید چنین اتفاقی می‌افتاد.
ایشان از مرحوم
وحید بهبهانی نقل می‌کند که این سرنوشت بسیاری از
ادیان الهی بوده است که با فاصله گرفتن از عهد تشریع و از بین رفتن منابع اصلیشان دچار گمراهی شده و رفته رفته با آموزه‌های دینی خود بیگانه شده‌اند.
مؤلف، چنین وضعیتی را تهدیدی برای ما
مسلمانان برشمرده که وظیفه سنگین صیانت از اصول و منابع اولیه مان را چندین برابر می‌کند.
اصول اربعمائه دیگر مطلبی است که به تفصیل در مقدمه توضیح داده شده است؛ این اصول به نظر
شیخ مفید ، مجموعه‌ای از مصنفات
امامیه از زمان امیرالمؤمنین علیه‌السّلام تا زمان
امام حسن عسکری علیه‌السّلام و مشتمل بر چهارصد کتاب بودند؛ اینکه در مورد بعضی از روات گفته شده که «له اصل»، ناظر به همین مطلب می‌باشد.
مرحوم طبرسی می‌گوید: این اصول در واقع پاسخ‌های
امام صادق علیه‌السّلام به چهار صد سؤالی است که از محضرشان شده است.
تراث اسلامی در سه مرحله دچار دگرگونی و ضیاع شده‌اند که عبارتند از:
مرحله اول که با وفات
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و منع از کتابت و تدوین حدیث انجام گرفت.
مرحله دوم بعد از شهادت امام صادق علیه‌السّلام و قوت گرفتن عباسیان تا زمان
کلینی می‌باشد.
مرحله سوم هم از زمان
شیخ طوسی و بعد از استیلای سلجوقیان صورت گرفت.
اما اینکه این اصول چگونه شناسایی شده‌اند و محتوای این مجموعه چیست و رواتش چه کسانی هستند؟ در قسمت دیگری از مقدمه مشخص گردیده است.
اولین آشنایی با مجموعه مذکور، به زمان
صفویه که
علامه مجلسی بخشی از
روایات مزبور را در کتاب
بحار الانوار آورد، برمی گردد.
ظاهر این است که
شیخ حر عاملی مؤلف
وسائل الشیعه ، به مجموعه یاد شده دست رسی نداشته است؛ لا اقل تا قبل از زمان تالیف این اثر گران قدر، زیرا هیچ اشاره‌ای به روایات آن در وسائل ننموده است.
مجموعه مزبور ویژگی‌هایی دارد که آن را از امثالش متمایز کرده است؛ مانند اینکه در این مجموعه، برخی از روایات در یک دسته بندی ذکر شده‌اند که ظاهرشان با هم هم آهنگی ندارد ولی به لحاظ واقعی و با دقت معلوم می‌شود همگی مضمون واحدی دارند.
کتاب الاصول السته عشر، از دو مجموعه تشکیل یافته است که اولی مشتمل بر کتاب زید زراد و چند نفر دیگر می‌باشد و دومی شامل کتاب عبد الملک و چند نفر دیگر است که به تفصیل اشاره خواهد شد.
در مورد روات مجموعه هم باید گفت که غالب روایات از طریق شیخ الروایه
محمد بن ابی عمیر می‌باشد که از اصحاب
اجماع است.
در مقدمه کتاب، تعاریفی از هر دو مجموعه کتاب و اینکه برای گرد آوری کتاب از چه نسخه‌هایی استفاده شده و طریق تحقیق بر چه پایه‌ای استوار است، بازگو شده است.
همان گونه که قبلا اشاره شد اولین کتاب مجموعه نخست؛ یعنی کتاب‌های روایی زمان ائمه علیهم‌السّلام ، کتاب زید زراد می‌باشد و اولین روایت این کتاب از امام صادق علیه‌السّلام بوده و در
مدح جود و ذم بخل است.
این کتاب غیر از روایت مذکور دارای سی و سه روایت دیگر نیز می‌باشد که آخرین آنها دستوری است از امام صادق علیه‌السّلام که به هنگام نگاه به
آسمان ، آیات ۱۹۰ آل عمران و ۵۴ اعراف قرائت گردد.
کتاب بعدی متعلق به ابی سعید عباد عصفری است که نوزده روایت دارد؛ اولین روایت این کتاب، روایت عاصم
بن حمید حناط از امام صادق علیه‌السّلام می‌باشد.
کتاب سوم کتاب عاصم
بن حمید حناط است که مشتمل بر صد روایت است.
کتاب چهارم کتاب زید نرسی است که در بر گیرنده پنجاه روایت از امام صادق علیه‌السّلام می‌باشد؛ اولین روایت آن از
محمد بن ابی عمیر از زید نرسی از امام صادق علیه‌السّلام است که در فضیلت
روز جمعه و روزهای عید می‌باشد.
کتاب بعدی کتاب
جعفر بن محمد بن شرع
حضرمی است؛ این کتاب چهار نوع اخبار دارد که عبارتند از: اخبار
حمید بن شعیب از
جابر جعفی ، اخبار عبدالله
بن طلحه نهدی، اخبار ابی صباح عبدی و اخبار ابراهیم
بن جبیر از جابر جعفی که مجموعا صد و بیست و سه روایت را در بر گرفته است.
کتاب ششم متعلق به
محمد بن مثنای حضرمی است که مشتمل بر اخبار ذریح
بن یزید محاربی و اخبار
محمد بن مثنا
بن قاسم
حضرمی ملقب به بزیع می‌باشد؛ این کتاب نیز شصت روایت دارد.
در این مجموعه دو حدیث هم از علی
بن عبدالله
بن سعید آمده که یکی در مورد دعای وتر است از امام صادق علیه‌السّلام و دیگری شعری از هند است که به هنگام رحلت
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم سروده است.
دو روایت بعدی از شیخ تلعکبری است که از
محمد بن جعفر قرشی نقل کرده است.
تلعکبری یک روایت متفرد نیز دارد که سؤال مرد یهودی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مورد صدای
حیوانات می‌باشد.
آخرین قسمت این مجموعه؛ یعنی مجموعه اول، کتابی است که ابو منصور آن را روایت کرده است؛ این کتاب دارای شصت و دو روایت می‌باشد که اولین روایت آن در مورد
استغفار هر روزه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشد.
این مجموعه از کتب روایی اولیه که در زمان ائمه علیهم‌السّلام بوده و به اصول اربعمائه مشهور است، اخذ گردیده است.
اولین کتاب این مجموعه، کتاب عبد الملک
بن حکیم است که تنها شش روایت دارد و اولین روایت آن هم از
امام باقر علیه‌السّلام بوده و در باره سابقه
سلمان فارسی می‌باشد که عمری را مشغول خدمت به بزرگان مسیحی از فرزندان
حواریون و غیرهم بوده و نهایتا توفیق شرف یابی به محضر پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را پیدا می‌کند. دومین کتاب از دومین مجموعه، کتاب مثنی
بن ولید حناط است که بیست و سه روایت دارد.
کتاب بعدی متعلق به خلاد سندی است که هشت روایت داشته و اولین آنها روایتی است از امام صادق علیه‌السّلام در بیان حکم ذبح کبوتری از کبوتران حرم.
کتاب حسین
بن عثمان
بن شریک، چهارمین کتاب مجموعه دوم است که در بر دارنده چهل و چهار روایت از امام باقر علیه‌السّلام و
امام صادق علیه‌السّلام است.
کتاب بعدی متعلق به عبدالله
بن یحیای کاهلی است که سیزده روایت دارد.
آخرین کتاب این مجموعه هم از سلام
بن ابی عمره است که ده روایت دارد.
دسته بعدی روایت‌های مجموعه دوم از نوادر علی
بن اسباط است که شامل سی روایت بوده و در ادامه اش خبری در ملاحم آمده است؛ این خبر را ابو القاسم علی
بن حسن
بن قاسم یشکری خزار کوفی معروف به ابن طبال نقل کرده است.
آخرین بخش مجموعه دوم کتاب، انتخاب پنجاه و نه روایت از کتاب علاء
بن رزین است که اولین روایتش در توضیح آیه ۸۷ سوره حجر
می‌باشد.
امام باقر علیه‌السّلام در مورد این آیه؛ یعنی «و لقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم» می‌فرماید: مراد، آیه الکرسی است.
روایت دیگری نیز از امام باقر علیه‌السّلام است که فرمود: مردی بعد از بیست و هفت
سال گناهی که کرده بود یادش آمد که این تذکر از سوی خداوند برای استغفار وی بوده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
