الأشباه و النظائر فی النحو (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« الأشباه و النظائر في النحو»، اثر جلال‌الدين عبدالرحمن بن ابى‌بكر سيوطى است که به بررسى و بحث پيرامون مباحث نحوى براساس روش معمول در علم فقه مى‌پردازد.
«الأشباه و النظائر في النحو»، اثر جلال‌الدين عبدالرحمن بن ابى‌بكر سيوطى (۹۱۱ ق)، با تصحيح غريد الشيخ، بررسى و بحث پيرامون مباحث نحوى براساس روش معمول در
علم فقه مى‌باشد كه به
زبان عربی و حدودا در نيمه اول قرن دهم هجرى نوشته شده است.
انگيزه نويسنده از تأليف
کتاب، آن بوده كه به روش كتب فقه، به بررسى و بحث پيرامون زبان عربى بپردازد.
كتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز، و مطالب در چهار جلد ارائه شده است.
كتاب حاضر، از جمله مهم‌ترين آثار و مؤلفات نويسنده بوده كه اكثر مباحث نحوى را در خود جاى داده است. وى كتاب را مبنى بر هفت فن قرار داده و براى هر فنى، عنوان خاص و خطبه‌اى برگزيده است؛ به‌گونه‌ا‌ى كه هريك، صلاحيت آن را دارد كه كتابى مستقل به حساب آيد.
قواعد بر اساس
حروف الفبا مرتب گرديده است.
در جلد اول، در مقدمه مصحح، به زندگى‌نامه نويسنده، حيات علمى و آثار وى اشاره شده است.
نويسنده، در مقدمه خود، پس از بيان انگيزه تأليف، به توضيح روش كار خود در نحوه تأليف كتاب پرداخته است.
اولين فنى كه به توضيح و تشريح آن پرداخته شده، فن قواعد و اصولى است كه جزئيات و فروع، به آن‌ها بازگشت دارد و به دليل نزديكى آن به مقدمه كتاب، نويسنده از ذكر
خطبه خاص براى آن، اجتناب نموده است.
اين قواعد كه بيش‌ترين بخش مطالب را به خود اختصاص داده، بر اساس حروف الفبا مترتب گرديده است. نويسنده در اين قسمت، به استقصاء، تحقيق و تتبع فراوانى پرداخته و در ضمن هر قاعده‌اى، آنچه از ادبيات عرب مناسب آن بوده، از قبيل مقال، تحرير، تنكيت، تهذيب، اعتراض، انتقاد و جواب آن، آيات قرآنى، احاديث نبوى، ابيات شعريه، تراكيب علما در تصانيفشان و ... آورده شده است.
از جمله عناوينى كه در اين قسمت، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است، عبارتند از:
أ. حرف همزه: اتباع و انواع، اتساع، اجتماع امثال مكروه، اجراء لازم مجرى غير لازم، اجراء متصل مجرى منفصل، اجراء اصلى مجرى زائد، اختصار، اسبق الافعال، اسم، اشتقاق، اصل مطابقت معنا با لفظ، اضمار، اعراب، ايجاب و... .
ب. «الباء»: باب« الشرط مبناه على الإبهام و الإضافة مبناه على التوضيح» و بدل.
ج. «التاء»: تأليف، تابع مقدم بر متبوع نمى‌شود، تثنيه اشيا را به اصلش باز مى‌گرداند، تحريف، تركيب، تضمين، تعادل، تعويض، تغليب، تقاص، تقدير، تقديم و تأخير، تقويت اضعف و اضعاف قوى، تكثير حروف دلالت بر تكثير معنا دارد و...
د. «الثاء»: ثقل و خفت، ثبوت حدث در
اسم فاعل كم‌تر از ثبوت آن در فعل است.
ه. «الجيم»: جملات، نكره‌اند و جوار.
و. «الحاء»: حركت، حال، حمل شى‌ء بر نظير آن، حمل بر معنا، حمل اصول بر فروع و...
ز. «الخاء»: خلع ادله.
ح. «الراء»: رابط، رجوع به اصل آسان‌تر است از انتقال از آن و...
ط. «الزاى»: زيادت و ... .
و حروف ديگر كه تا حرف« الياء» ادامه پيدا كرده است.
جلد دوم، فن دوم، سوم و چهارم كه عبارت است از: فن تدريب، ضوابط، استثنائات و تقسيمات، فن بناء بعضى از مسائل بر بعض ديگر و فن جمع و فرق را در خود جاى داده است. اين جلد، مترتب بر چندين باب مى‌باشد. اين ابواب، عبارتند از:
الفاظ، كلمه،
اسم و علامات آن، فعل و تقسيمات آن، حرف و انواع آن، كلام و جملات، معرب و مبنى، منصرف و غير منصرف، نكره و معرفه، مضمر، عَلَم، اشاره، موصول، معرف به ادات، مبتدا و خبر، افعال ناقصه، حروف شبيه ليس، حروف مشبه بالفعل، افعال قلوب، فاعل، نايب فاعل، مفعول‌به، تعدى و لزوم، اشتغال، مصدر، مفعول‌له، مفعول‌فيه، استثناء، حال، تميز، حروف جر، اضافه، اسم فاعل، تعجب، افعل تفضيل، اسم فعل، نعت، عطف، بدل، ندا، ندبه، ترخيم، اختصاص، عدد، اخبار، تنوين، نون تأكيد، نواصب مضارع، جوازم، ادوات، صفات، تأنيث، مقصور و ممدود، جمع مكسر، تصغير، نسب، تصريف، زيادت، حذف، ادغام، خط، اعراب و بناء، موصول و...
در جلد سوم، مابقى فنون گنجانده شده است كه عبارتند از:
أ. فن «الطراز فى الالغاز، احاجى، مطارحات و ممتحنات»: نويسنده، اين فنون را به علت نزديكى و قرابت به هم، در ضمن يك فن آورده است. در اين قسمت، كلمات، كنايات و جملاتى از برخى از بزرگان
علم و ادب، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: حريرى،
زمخشری، شيخ عزالدين بن عبد سلام، ابن لب اندلسى.
ب. فن مناظرات، مجالسات، مذاكرات، مراجعات، محاورات، فتاوى، واقعات، مراسلات و مكاتبات و فن افراد و غرائب كه به بررسى اين امور در كلمات بزرگان اين فنون، اختصاص يافته است، همچون: مناظره سيبويه و كسايى در مسئله زنبوريه، مجلس خليل با سيبويه، مجلس ابى‌اسحاق زجاج با شاگردانش، مناظره بين كسايى و يزيدى، مجلس بين ثعلب و مبرد،
مناظره بين ابن اعرابى و اصمعى پيرامون اين نكته كه آيا جمع مؤنث بر مذكر حمل مى‌شود يا برعكس، مجلس ابى‌عمرو بن علاء با عيسى بن عمر در اين
کلام كه «ليس الطيب الا المسك»، مجلس ابى‌اسحاق ابراهيم بن سرى زجاج با مردى غريبه پيرامون مسائل متفرقه نحوى، مجلس بكر بن حبيب سهمى با شبيب بن شيبه بر سر مسائل لغوى و نيز مجالس عثمان بن مازنى با يعقوب بن سكيت، عمر جرمى و ابى‌حسن سعيد بن مسعده، اخفش، مجالس ابى‌عباس احمد بن يحيى با ابى‌حسن محمد كيسان، فتاواى نحويه ابن شجرى، جواب شيخ ابى‌منصور به موهوب بن احمد، مسائل نحوى ابن سيد بطليوسى، مسائلى كه بين سهيلى و ابن خروف اتفاق افتاده است و...
به عنوان مثال، در مناظره‌اى كه بين ابوحاتم و توزى بر سر مذكر يا مؤنث بودن كلمه فردوس اتفاق افتاده، چنين آمده است كه ابوحاتم، قائل به مذكر بودن آن شده و وقتى توزى پرسيده است كه پس چرا در
آیه شريفه «
الذين يرثون الفردوس هم فيها»، ضمير مؤنث به آن برگشته است، وى در پاسخ به اين نكته اشاره كرده كه در اينجا، به معناى «الجنة» نظر شده است، همانند آيه شريفه «
من جاء بالحسنة فله عشر أمثالها» و هم‌چنين مانند شعر عمر بن ابى ربيعه:
«فکان مجنی دون من کنت اتقی ••••• ثلاث شخوص کاعبان و معصر»
آخرين جلد نيز به مسائلى اختصاص يافته است كه ابن سيد بطليوسى پيرامون برخى مسائل نحوى، آن‌ها را عنوان داشته است؛ از جمله در مورد آيه شريفه «
و اولو العلم قائما بالقسط»، «
و لله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا»، «
و قيل يا رب ان هولاء قوم لا يؤمنون»، «
خلق الله السماوات»، «
و اعملوا صالحا»، «
التائبون و العابدون»، «
استطعما اهلها»، «
و آتوا النساء صدقاتهن نحلة» و... .
فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
در پاورقى‌ها، علاوه بر
ذکر منابع، توضيحاتى توسط مصحح، پيرامون برخى كلمات و عبارات متن داده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامی.
