اقسام عبادات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اقسام
عبادات، عبارتند از: عبادات فردی، مانند:
روزه،
حج و
اعتکاف. ۲: عبادات اجتماعی، مانند:
جهاد،
امر به معروف و نهی از منکر توّلی و تبرّی و
صلح. ۳: عبادات خدائی، مانند:
نماز،
مناجات،
ذکر.
اعمال و رفتاری که از
انسان صادر شود، چنانچه بر اساس انگیزه‌ای الهی و
نیّت بندگی و
اطاعت و تقرّب به پروردگار باشد،
عبادت محسوب می‌گردد، روی این زمینه، عبادات در
اسلام وسعت و دایره‌ی وسیعی خواهد داشت، که اکنون عبادات را در سه قسمت بطور خلاصه مورد بررسی قرار می‌دهیم:
منظور از این نوع عبادت، اعمال و تکالیفی است، که بر اساس نیّت بندگی و تقرّب صورت می‌گیرد، اما جنبه‌ی فردی دارد، و منافع آن نیز بیشتر و در درجه‌ی اول متوجه خود شخص می‌گردد، مانند:
روزه،
اعتکاف،
حج، تحصیل علم،
کسب معاش،
انتظار فرج، و نیت پاک.
این نوع عبادات شامل سلسله اعمال و وظایفی می‌شود؛ که در درجه‌ی اول منافع و آثار آن متوجه‌ی افراد اجتماع می‌گردد، و این دسته اعمال را باز بدو دسته‌ی وظائف جسمی و بدنی؛ و تکالیف مادّی و مالی می‌توان تقسیم نمود:
دسته‌ی اول، وظائف واعمالیست که مربوط بجسم و فعالیت بدنی انسان است، مانند:
جهاد،
امر به معروف و نهی از منکر، همکاری درکارهای اجتماعی؛ دفاع از حقوق
جامعه، رعایت
حقوق پدر و مادر و
همسایه و
استاد،
توّلی و تبرّی،
صلح و سازش بین افراد، و خانه‌داری
زن، و دسته‌ی دوم؛ کارهائی که مربوط بصرف
مال و
ثروت است، مانند پرداخت
خمس؛
زکات؛
انفاق؛
صدقات؛ و سایر حقوق مالی.
اگر چه این دسته عبادات، با احکام دو دسته‌ی قبل چندان تفاوتی ندارد؛ و معمولا وظائف خدائی و مردمی انسان درهم آمیخته است؛ اما در عین حال در درجه‌ی اول؛ جهت معنوی و بندگی آن بیشتر مورد توجه است، تا آثار و جهات فردی و اجتماعی آن، مانند:
نماز،
مناجات،
ذکر،
دعا،
شناخت صفات خدا،
تفکّر در نظام خلقت، و آشنائی با اسرار و حکمت‌های پروردگار.
اکنون طبق سه دسته بندی فوق، قسمتی از آیات و روایات عبادات فردی را از نظر می‌گذرانیم:
درباره‌ی روزه و احکام و شرایط آن در
قرآن کریم ۱۳ آیه وجود دارد، که یکی از آن آیات چنین است:
«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛
حکم روزه برای شما مقرّر و نوشته شد، همچنانکه این حکم برای امم قبل از شما هم نوشته شده بود.»
اعتکاف یک عبادت اسلامی است، که طبق شرائطی؛ مانند: سه روز توقّف در
مسجد با روزه گرفتن؛ و خودداری از معاشرت‌های جنسی، باید انجام گیرد، گاهی هم
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) بعنوان اِعتکاف ده روز در مسجد می‌ماند و در حال عبادت و مناجات بسر می‌برد و می‌فرمود: «اعتکاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین.
ده روز اعتکاف در ماه رمضان مساوی است با دو حجّ و دو
عمره.»
پیرامون عمل حج و شرائط و دستورات آن؛ در قرآن ۲۲
آیه وجود دارد، که یکی از آن آیات چنین است: «وَ اَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَاْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَاْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ؛
ای
ابراهیم! اعلام حجّ کن، تا مردم پیاده و سوار؛ از هر نقطه‌ای دور دست بسوی تو آیند، و به اعمال حجّ و منافع آن دست یابند.»
علم و دانش آموختن نیز، از عبادات مسلّم و چشمگیر اسلامی است، و به‌منظور ارزش و اهمیت این عبادت، از مادّه‌ی علم و مشتقّات آن، در قرآن کریم ۸۵۵ مرتبه سخن به‌میان آمده است. پیغمبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) در بیان دیگر می‌فرماید: «فضل العلم احب الیّ من فضل العبادة.
برتری و امتیاز علم در نزد من از ارزش و برتری عبادت بیشتر است.»
تامین معاش، و تحصیل نیازمندیهای یک زندگی شرافتمندانه و اسلامی، از وظائف و عبادات یک فرد
مسلمان به‌شمار آمده است. پیغمبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: العبادة سبعة اجزاء، افضلها طلب الحلال.
عبادت هفت قسمت است، که پرفضیلت‌ترین قسمت آن، بدست آوردن مال و دارائی
حلال است.
انتظار فرج و ظهور امام غائب (علیه‌السّلام) و خود را ساختن و برای آمدن
امام آماده گشتن و چشم براه تشکیل یک حکومت عادل دوختن نیز از جمله عبادات فردی اسلامی است.
علی (علیه‌السّلام) فرمود: «افضل العبادة، الصبر و الصمت، و انتظار فرج.
بالاترین عبادت،
صبر در جای خود، و سکوت بمورد، و انتظار فرج است.»
نیّت پاک و تصمیم باعمال خیر و انسانی، از جمله عبادات فردی است. شخصی به
امام صادق (علیه‌السّلام) عرض کرد: قربانت گردم، عبادت چیست؟ امام فرمود: «حسن النیة بالطاعة؛
نیت پاک داشتن و تصمیم بر اطاعت، عبادت است.»
طبق سه دسته بندی فوق، قسمتی از آیات و روایات عبادات اجتماعی را از نظر می‌گذرانیم:
در قرآن کریم، در مورد نبرد و فداکاری در راه احیای هدفهای اسلامی ۳۲ آیه وارد شده است؛ و جهاد و فداکاری را بهترین و مؤثرترین عبادت اجتماعی اسلام می‌توان دانست.
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «صبر المسلم فی بعض مواطن الجهاد یوماً واحداً، خیر له من عبادة اربعین سنة.
استقامت و پایداری یک روز مسلمان، در بعضی از جبهه‌های جهاد، برای او بهتر و بالاتر از چهل سال عبادت است.»
در بیان دیگر فرمود: لضربة علی (علیه‌السّلام) عمرُ بن عَبْدِوَدّ، افضل من عبادة الثقلین
ضربه‌ی
شمشیر علی (علیه‌السّلام) در
جنگ احزاب بر «
عمرو بن عبدود» که قدرتمندترین پیشوای
کفر و اِلحاد، و دشمن‌ترین شخص ضد اسلام و قرآن بود، از عبادت
جنّ و
انس بالاتر است! باز فرمود: ای علی! ترا بشارت می‌دهم که اگر عمل امروز ترا (قتل عمرو بن عبدود) با تمام اعمال
امت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) مقایسه کنند؛ عمل تو برتری خواهد داشت!
این دو تکلیف، سنگین، از عبادات بزرگ اسلامی است، و عظمت و آثار درخشان آنرا قرآن کریم در ۹ آیه بیان می‌دارد، و
امام باقر (علیه‌السّلام) هم درباره‌ی فضیلت و قِداست این دو عبادت بزرگ می‌فرماید: «سبیل الانبیاء و منهاج الصالحین، فریضه عظیمة تقام الفرائض، و تؤمن المذاهب؛ و تحل المکاسب؛ و ترد المظالم، و تعمر الارض.
امر به معروف و نهی از منکر، راه و رسم
انبیاء، روش صالحان و شایستگان، فریضه و عبادت بزرگی است، که در سایه‌ی آن واجبات دیگر برقرار می‌شود، افکار و عقائد محفوظ می‌ماند، کسب و
تجارت بر اساس مشروع و حلال قرار می‌گیرد، حقوق افراد مظلوم به آنها برمی‌گردد، و سر انجام پهنه‌ی
زمین و محیط جامعه به عمران و پیشرفت می‌گراید.»
از نظر اسلام، اهل
ایمان و مسلمانان برادر همدیگر محسوب می‌شوند. قرآن می‌فرماید: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ»
و امام صادق (علیه‌السّلام) نیز فرمود: «المسلم اخ المسلم.
اهل ایمان برادر یکدیگر، و مسلمانان نیز برادر همدیگرند.» و چون افراد نسبت به همدیگر برادرند و تمام جوامع اسلامی هم جامعه‌ی واحدی است، در نتیجه تمام افراد هم مسئولیت دارند، از حقوق افراد دیگر که در واقع برادر آنها حساب می‌شوند، دفاع کنند، و اگر ضربه و لطمه‌ای بر پیگر فرد یا جامعه‌ای وارد شود آنرا رفع نمایند، و اگر از این وظیفه‌ی سنگین شانه خالی کردند، و بناله‌های مظلومان و ستمدیدگان ترتیب اثری ندادند، چنین افرادی مسلمان واقعی و راستین نخواهند بود!
پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «من سمع مسلماً ینادی یا للمسلمین، فلم یجبه فلیس بمسلم.»
کمک بنیازمندان و محتاجان جامعه نیز؛ از وظائف حتمی و عبادات چشمگیر اسلامی قرار گرفته است. پیامبر عالیقدر فرمود: «من مشی فی عون اخیه و منفعته، فله ثواب المجاهدین فی سبیل الله.»
در قرآن کریم پس از آنکه وظیفه‌ی عبادی انسان در برابر خدا بیان می‌گردد، بدنبال آن
احسان و خدمت به پدر و مادر بعنوان، یک تکلیف مسلّم و مقدس می‌آید؛ و می‌فرماید: «لاَ تَعْبُدُوا اِلاَّ اِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ اِحْساناً؛
جز برای خدا عبادت نکنید، و به پدر و مادر احسان و نیکی نمائید.»
این آیه، خدمت به پدر و مادر را که، واسطه‌ی خلقت او بوده‌اند یکنوع وظیفه‌ی
واجب و عبادت و اطاعت معرفی می‌نماید، و حتی رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نگاه محبت‌آمیز و عطوفانه‌ی اولاد را به پدر و مادر یکنوع عبادت می‌شمارد و می‌فرماید: «نظر الولد الی والدیه حُباً لهما عبادة؛
نگاه فرزند به پدر و مادر، در صورتی‌که از روی
محبت و
مودّت باشد؛ عبادت است.»
صرف نظر از اینکه در خانواده؛ مرد در برابر
همسر خویش وظائف سنگینی دارد؛ و می‌بایست همانطور که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «برای افراد خانواده‌اش از هر جهت منشاء فضائل و خوبی‌ها و مهربانی‌ها باشد.»
زن نیز در مورد، خانه‌داری و شوهرداری، موظّف است، نهایت سعی و کوشش خود را به کار ببرد، و شوهر داری زن در خانه یکنوع جهاد و فداکاری به حساب آمده است:
امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) فرمود: «جهاد المرئة حسن التّبعل؛
جهاد زن اینست که در خانواده به طور شایسته شوهر داری نماید.»
پیوند زناشوئی و خلقت زن برای
مرد در قرآن کریم، از نشانه‌های
قدرت پروردگار عالم به حساب آمده، و نیز «مِیثاقِ غلیظ» یعنی پیمان محکم و استوار محسوب گردیده است. پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نیز می‌فرماید: «من احب ان یتبع سنّتی، فان من سنّتی التزویج.
هر کس دوست دارد از
سنّت من متابعت کند، یکی از روشهای من
ازدواج و پیمان زنا شوئی است.»
بمنظور تجلیل از مقام علم و دانش، و به خاطر اینکه بدین وسیله پیوند و معاشرت افراد جامعه با علم و عالم بیشترگردد، پیامبر اسلام فرموده است: النظر الی العالم عبادة.
نگاه به عالم عبادت است.
تولِی و تبَری نیز دو رکن از ارکان و
فروع دین، دو چهره از چهره‌های درخشان عبادات اسلامی است، تولی یعنی محبت و مودت و پیروی خدا و رسول و پیشوایان شایسته را داشتن، تبری یعنی از گناه و گناهکاران بیزار و کناره گیر بودن.
از نظر پیشوایان اسلام، یکی از معیارهای شناخت
خیر و
شرّ بودن انسان اینست که اهل اطاعت و عبادت و افراد صالح و شایسته را قلباً دوست بدارد، و از بدان و معصیت کاران بیزار و متنفّر باشد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «اذا اردت ان تعلم ان فیک خیراً فانظر الی قلبک فان کان یحب اهل طاعة الله و یبغض اهل معصیته، ففیک خیر و الله یحبک، و ان کان یبغض اهل طاعة الله و یحب اهل معصیته فلیس فیک خیر و الله یبغضک، و المرء مع من احب.
اگر می‌خواهی بدانی که آیا در وجود تو خیر و صلاحی هست یا نه؟ به قلب خویش مراجعه کن، اگر بندگان و اطاعت کنندگان خدا را دوست داری و از گنهکاران و معصیت‌کاران بیزاری، بدان که در تو خیر و شایستگی وجود دارد، و خدای عالم نیز ترا دوست دارد.اما اگر با افراد نافرمان و گنهکار دوست و مهربان؛ و با نیکان و بندگان خدا دشمن و خشمناک هستی، در تو هیچ خیر و فضیلتی وجود ندارد، خدا هم از تو خشمناک و بیزار است، و انسان هم با کسی محسوب می‌شود که او را دوست دارد، و با او در کارها موافق است.»
اگر مسلمانی نسبت به برادر مسلمان خود، مودّت و محبت داشته باشد، و حتی نگاهی هم که به صورت برادر مسلمانش می‌اندازد، از روی صفا و صمیّمیت باشد؛ و جنبه‌ی معنوی و الهی داشته باشد، یک نوع عبادت و اطاعت محسوب می‌شود:
پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «و النظر الی الاخ مودة فی الله عزوجل، عبادة.
نگاه به برادر مسلمان؛ از روی مودّتی که به خاطر خدا باشد؛ عبادت است.»
هدایت و ارشاد دیگران نیز؛ یکی از وظائف واجب و حتمی هر مسلمان است، و حتی از نظر اسلام، هدایت و ارشاد یک نفر از وَرطه‌ی گمراهی و انحراف؛ زنده‌کردن و حیات بخشیدن او شناخته شده، و هدایت فرد هم، اِرشاد و اِصلاح یک جامعه معرفی گردیده است.
رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرماید: «یا علی! لئن یهدی الله بک رجلاً، افضل من عبادة الثقلین.
ای علی! اگر خداوند به وسیله‌ی تو یک نفر را هدایت کند، ارزش این عمل از عبادت جن و انس بالاتر است.»
همه می‌دانیم روح اسلام از
خشم و کینه‌توزی؛ تفرقه و پراکندگی قهر و دوری؛ و نفاق و اختلافات سخت بیزار است، و در مقابل اتحاد و دوستی، صفا و صمیمیت و صلح و آشتی را یک وظیفه‌ی انسانی و حتی یک نوع عبادت می‌داند.
پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «صلاح ذات البین افضل من عامة الصلاة و الصیام؛(توضیح اینگونه مباحث در «اخلاق خانواده» اثر دیگر مؤلف است.)
اصلاح و آشتی میان مردم برقرار نمودن، از یکسال نماز و روزه گرفتن بالاتر است.»
از جمله عبادات مسلّم اسلامی؛ که جنبه‌ی مالی و مادی دارد پرداخت «خمس» است، که به منظور تامین زندگی نیازمندان و تهیدستان واجب گردیده است، درباره‌ی خمس فقط یک آیه در قرآن کریم وجود دارد، که می‌فرماید: «وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَاَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ؛
بدانید که مطلب این است: آنچه دارائی و استفاده ذخیره و پس‌انداز می‌کنید؛ یک پنجم آن سهم
خدا،
رسول،
ذی‌القربی، (ذراری نیازمند و تهیدست پیامبر)
یتیمان،
مساکین و
ابن‌السبیل است.»
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) در مورد کیفر دنیائی افرادی که از زیر بار پرداخت خمس شانه خالی می‌کنند فرمود: «من منع ماله من الاخیار اختیاراً صرف الله ماله الی الاشرار اضطراراً.
کسی‌که از روی اختیار، از پرداخت مال خویش به نیکان نیازمند خودداری نماید، مال و ثروت او ناچار قسمت اشرار و نااهلان می‌گردد!»
درباره‌ی این عبادت مالی و اجتماعی نیز در قرآن ۳۲ آیه وجود دارد؛ و رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) هم درباره‌ی وجوب و اهمیت آن فرمود: «من صلی و لم یزک لم تقبل منه صلاة؛
کسی که نماز بخواند و زکات مال خویش را نپردازد، نماز او مورد قبول واقع نمی‌شود!»
پرداخت صدقات نیز؛ از جمله وظائف مالی هر مسلمانی است، که صرف نظر از اینکه بدین وسیله قسمتی از نیازمندهای زندگی فقراء و تهیدستان تامین می‌گردد، این عمل برای صدقه‌دهنده
اجر و پاداش عبادی دارد، و نیز موجب آمرزش گناهان او نیز می‌گردد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «ان صدقة اللیل تطفی غضب الرب و تمحوا الذنوب العظیم و تهون الحساب؛
صدقه‌دادن در
شب به طور پنهانی، خشم خدا را فرو می‌نشاند، و گناهان بزرگ را محو و نابود می‌کند و حساب روز
قیامت را آسان می‌گرداند.»
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «انفقوا مما رزقکم الله، فان المنفق بمنزلة المجاهد فی سبیل الله؛
از آنچه خدا روزی شما قرار داده،
انفاق کنید، زیرا مقام انفاق‌کننده مانند، مقام مجاهد در راه خداست!»
عفت و پاکدامنی نیز که مهمترین جهاد نفسانی، و مؤثّرترین عامل حفظ ناموس و حیا و شرافت و نظام انسانی جامعه است، در اخبار و احادیث دینی یکنوع عبادت معرفی شده است:
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «افضل العبادة عفة البطن الفرج؛
بالاترین و مقدسترین عبادت و اطاعت، پاکدامنی و نگهداری
شکم از غذای
حرام است.»
آموختن علم و دانش، چه نسبت به خود و چه نسبت به دیگران، در برخی از احادیث دینی، عبادت ممتاز و برگزیده معرفی شده است:
پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: «من تعلم الحدیثین ینفع بهما نفسه، او یعلمهما غیره، فینتفع بهما، کان خیراً له من عبادة ستین سنة.
کسی که دو
حدیث بیاموزد، و آنرا مورد استفاده و عمل قرار دهد، یا به دیگری بیاموزد، و مورد استفاده وی قرار گیرد، این عمل برای آموزنده‌ی حدیث، از عبادت شصت سال بالاتر است!»
در حدیث آمده: «لیوم من امام عادل؛ افضل من عبادة ستین سنة.
یک روز که بر پیشوای عادل می‌گذرد، ارزش آن بالاتر است، از شصت سال عبادت!»
طبق سه دسته بندی فوق، قسمتی از آیات و روایات عبادات خدائی را از نظر می‌گذرانیم:
نماز و چند نمونه عبادتی را که اکنون مورد بررسی قرار می‌دهیم، طبق دسته بندی قبل، قسمت سوم عبادات است، یعنی عباداتی که جنبه‌ی معنوی و خدائی آن باید از عبادات دیگر بیشتر باشد.
درباره‌ی نماز در قرآن کریم، حدود ۱۰۵ آیه وجود دارد، و در روایات دینی هم به عنوان «ستون دین» و «اولین مورد سؤال و مؤاخذه‌ی روز قیامت» معرفی شده است. امام صادق (علیه‌السّلام) هم می‌فرماید: «احب الاعمال الی الله الصلاة، و هی آخر وصایا الانبیاءِ.
محبوب‌ترین اعمال عبادی در پیشگاه خداوند نماز است، و آخرین چیزی را که هر پیامبری درباره‌ی آن
وصیّت و سفارش می‌نمود نماز است.»
در آیات و
روایات زیادی یکی از وظائف سنگین و ارزنده‌ی انسان؛ ذکر و به یاد خدا بودن معرفی شده است.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «فَاذْکُرُونِی اَذْکُرْکُمْ؛
پیوسته به یاد من باشید، تا منهم شما را به یاد داشته باشم، و به حال خود وانگذارم.»
امام صادق (علیه‌السّلام) در بیان دیگر، در جواب کسی که سؤال کرد: من اکرم الخلق علی الله.؟ گرامیترین افراد در پیشگاه خدا کیست؟ حضرت فرمود:«اکثرهم ذکراً لله و اعملهم بطاعته؛
کسی‌که از همه بیشتر به یاد خدا بوده، و به عبادت و اطاعت حق از دیگران آگاه‌تر باشد.»
دعا نیز از وظائف و تکالیف عبادی به شمار آمده، و حتی خدای مهربان در قرآن کریم افراد را به دعا کردن دعوت نموده است و با افرادی که از این عبادت بزرگ سرباز می‌زنند و گردنکشی می‌کنند، وعده‌ی
جهنم داده است: «ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ؛
مرا بخوانید، تا شما را
استجابت کنم، آنهائیکه از دعا و عبادت من تکبر ورزند و سرکشی کنند، به زودی داخل جهنم می‌شوند.» امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «افضل العبادة الدعاء؛
دعا بالاترین عبادت است.»
غیر از اینکه، در قرآن کریم ۱۸ بار از
تفکر، و
مغز و
اندیشه را به کار‌انداختن، سخن به میان آمده؛ در روایات هم به طور کلی و مخصوصاً تفکر در اسرار و آثار نظام آفرینش، که نتیجه‌ی آن ایمان و معرفت پروردگار می‌گردد.
امام رضا (علیه‌السّلام) فرمود: «لیس العبادة کثرة الصیام و الصلاة انما العبادة؛ کثرة التفکر فی امر الله.
عبادت و اطاعت به روزه و نماز زیاد نیست؛ بلکه عبادت، تفکر و‌اندیشه در کار خدا و اسرار و آثار نظام آفرینش اوست.»
آری، یکی از امتیازات انسان بر سایر موجودات داشتن قدرت تفکّر است، و تفکّر نیز دارای چنین ارزش و عظمتی است، و چنین نتایج و آثار درخشانی هم به بار می‌آورد؛ و بی‌جهت نیست که پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرمود: «و کان اکثر عبادة ابیذر التفکر؛
پیوسته، بیشتر عبادت و اطاعت
ابیذر را تفکر و‌اندیشه تشکیل می‌داد.»
در نظر آیت ا.. محمد حسن هردنگي فکر در مبدا و معاد ابزاری بسيار قوی تر برای سير و سلوک به نسبت ذکر شمرده شده است و در این خصوص می گوید :
از الذ لذات عقليه نظر در معارف است و برخوردگي به سر مبدا و معاد که برخورد که از کجاست و به کجا مي رود. این مطلب بر کسي که پایه ای از فهم داشته باشد کمال وضوح دارد. کما قال تعالي : ان في خلق السماوات و االارض و اختلاف اليل و النهار لایات لاولي الباب. ملاحظه فرما که چقدر تعریف تفکر و تعقل مي فرماید. جای دیگر حضرت فيلسوف عقلها (ص) مي فرماید : تفکر ساعه خير من عباده سنه و در بعضي اخبار من عباده سبعين سنه. این فکری که برابری با اینقدر از عبادت کند نمي تواند بود مگر در مبدا و معاد چه غير این دو این قابليت را ندارد که برابری با اینقدر از عبادات کند. مجملا کسي را که قریحه صافيه باشد این مطلب نزد او ظهور کمال دارد و نيز معلوم است که تقليد، فکر و تامل در او نيست بلکه محض این است که فالني گفته من هم گفتم.
براهين و اعتبارات عقلیه نيز بر این مطلب قاُُیم و شاهداست . خوب نيک تامل کن برای آنکس که موحد نيست و اعتقادی به خداوند بزرگ ندارد و ذکر نمي داند چه ممکن است ذکر او باشد آیا جز تفکر در آفرینش خدا ذکر دیگری دارد. دقت کن که دستيابي حتي به علوم تجربي نیز نتيجه «تفکر» در صنع خداوند متعال است ....... برای آنکه هر کس تآمل کند مي بيند و مي فهمد بلکه مشهود و محسوس است و افهام مردم مختلف. یک نفر به حسب احوالي که بر او عارض مي شود در هر زماني پایه ای از ادراک دارد به حدی که هر روزی چيزی مي فهمد که روز سابق نمي دانست . پر واضح است این امر که خداوند عالم در جبلت هر کسي قرار داد و به مضمون قل کل یعمل علي شاکلته و.... کل ميسر لما خلق له فرموده . غير این دو از اخبار و آیات لغو و عبث نباید باشد بلکه حکمتي و مقصودی علتهایي در او است. لذا می گویم : فکر کن تا فکر تو ذکر آورد •••• صد هزاران نکته بکر آورد
امام خمینی به اعتبارات متعدد، برای عبادت اقسامی قائل است. ایشان به اعتبار اهداف عبادت‌کنندگان، عبادت را به سه دسته تقسیم می‌کند:
۱- عبادت احرار: عبادتی که برای حب حق‌تعالی و یافتن آن ذات مقدس انجام می‌شود. این عبادت نخستین مقام اولیاست.
۲- عبادت تجار: عبادت برای وسعت روزی، دفع بلاها و مانند آن است.
۳- عبادت عبید: عبادت برای ترس از
جهنم و شوق به بهشت است و این عبادت، اگرچه درست است، دارای نیت صادقانه و خالصانه نخواهد بود و برای رضایت نفس است و خداوند این عبادت را به سبب ضعف انسان و رحمت واسعه خود به‌گونه‌ای پذیرفته است.
همچنین امام خمینی باتوجه‌به عوالم سه‌گانه (ملک، ملکوت و جبروت) عبادت را به سه قسم عبادات قالبی، قلبی و روحی تقسیم می‌کند و قائل است
عالم ملک، محل عبادات قالبیه (بدنی)، عالم ملکوت، محل عبادات قلبی و تهذیب باطنی و عالم جبروت مظهر عبادات روحی است
و این عوالم سه‌گانه هر یک به دیگری سرایت می‌کند به‌گونه‌ای که عبادت قالبی شرعی، اگر به آداب ظاهری و باطنی انجام شود، موجب تهذیب باطن می‌شود و تهذیب باطن قوه تعبد را قوی می‌سازد و انسان را به حقایق توحید می‌رساند.
همچنین ایشان عبادت را به اعتبار چگونگی تحقق آن به عبادت فردی و اجتماعی تقسیم می‌کند و معتقد است برخی عبادات به صورت جمعی، دارای مصالح سیاسی و اجتماعی و فواید روحی و معنوی خاصی است.
ایشان میزان در کمال و تمامیت عبادت را دو اصل مهم می‌داند: یکی
خوف و
خشیت از حق‌تعالی که موجب تقوای نفوس و پرهیزگاری آنهاست و دیگری نیت صادقه و اراده خالص که هرقدر عبادت از شرک خالص‌تر باشد کامل‌تر است.
امام خمینی به اعتبار توجه عبادت‌کنندگان نیز عبادت را چهار دسته تقسیم کرده است: کسانی که از نماز و دیگر عبادت جز صورت ظاهری نمی‌دانند، کسانی حقایق عبادت را با عقل و فکر درک می‌کنند، کسانی که افزون بر اینکه حقایق را با عقل درک می‌کنند به لوح
قلب می‌رسانند و کسانی که افزون بر اینکه حقایق را به مرتبه قلب می‌رسانند، با مجاهدات و ریاضات شرعی به مرتبه کشف و شهود نیز می‌رسند.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اقسام عبادات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۲۰. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
