اقراباذین القلانسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اقرباذین القلانسی» تالیف
محمد بن بهرام قلانسی سمرقندی (متوفی بعد ۵۹۰ ق) با عنوان قرابادین به نحوه ساخت و معرفی داروهای مرکب در
طب سنتی اختصاص دارد.
این اثر یکی از مهم‌ترین تالیفاتی است که در این زمینه به
زبان عربی نگارش یافته است و شاید بتوان آن را تا
قرن پانزدهم کامل‌ترین قرابادین دانست و تنها دراین باره با بعضی از تحقیقات
طبیب اندلسی
ابوالقاسم زهراوی قابل مقایسه است.
وی انگیزه اش را از تالیف این اثر چنین بازگو می‌کند: «آنچه مرا به نگارش این اثر برانگیخت این بود که دیدم بیشتر قرابادین‌ها پر است از نسخه‌ها و ترکیباتی که بسیار کم به آنها نیاز می‌شود. علاوه بر این که تهیه بسیاری از آنها سخت است و مفردات آنها در دسترس نیست. همچنین در آنها بدل
ادویه، اوزان و مقادیر آنها، مطالب و نکات سودمند عملی مثل شیوه احراق، تحمیص، غسل، تسویل،
روغن گیری و مانند آن مطرح نشده است. همچنین در این نگاشته بسیاری از نسخ ساخت داروها نیز که بسیار به آنها احتیاج است و شیوه ساخت آنها نیز آسان است، ذکر نشده است.
این اثر مشتمل بر یک مقدمه تحقیقی از محقق کتاب، مقدمه مولف و ۴۹ باب تدوین است که در هر باب تعدادی از داروها در یک یا چند موضوع بیان شده است.
مؤلف در رعایت امانت بسیار محتاط بوده و مطلبی را بدون گزارش منبع آن نقل نمی‌کند. هر چند در مقدمه نیز این نکته را متذکر شده که این کتاب برگرفته از متون و منابع مهم طب سنتی است. این منابع عبارتند از:
قانون ابن سینا، حاوی و منصوری تالیف
رازی، ذخیره تالیف
ثابت بن قره،
کفایه نگاشته
ابن مندویه،
فردوس الحکمة تالیف
مسیحی و نسخه‌هایی از
صاعد مهنی،
قوام الدین و
شرف الزمان مارستانی.
قرابادین قلانسی مجموعه‌ای در مورد داورهای مرکب در کنار بسیاری از اطلاعات سودمند پزشکی است و این نشانگر چیرگی او در
علم پزشکی و نیز آشنایی و تتبع فراوان او در منابع متعدد است، چرا که بسیاری از این اطلاعات تنها به صورت پراکنده آن هم در متون قدیمی قابل دسترسی است و این امر برای هر کسی مقدور نمی‌باشد.
امتیاز ارزنده دیگر این کتاب این است که مؤلف در ترکیب ادویه، مفرداتی را ذکر می‌کند که عموم مردم به راحتی بتوانند به آنها دسترسی داشته باشند نه آن که تنها قصد نگارش نظریه‌های غیرعملی داشته باشد.
کتاب با مقدمه محقق آغاز شده است. وی در این مقدمه پس از ذکر تاریخچه‌ای در موضوع قرابادین، درباره کتاب و شیوه تحقیقی خود در این اثر مطالبی را بیان کرده است.
نویسنده پس از مقدمه‌ای کوتاه درباره انگیزه اش از نگارش کتاب و فهرست مطالب، در ابتدای کتاب به کلیات داروسازی اشاره می‌کند؛ مسائلی از قبیل برداشت و ذخیره ادویه در داروسازی، احکام سوزاندن و غسل داروها، استخراج
روغن، مدت ماندگاری داروها و شدت اثر آنها از جمله مسائل مطرح شده در شانزده باب اول این اثر است. ابواب بعدی کتاب به انواع داروها و شیوه ساخت آنها اختصاص دارد. البته گاه مؤلف تنها داروها را بر اساس نوع ساخت در کنار هم قرار می‌دهد مثل: مبحث
حبوبات و یا لعوقات و یا سفوفات و گاه ابواب بر اساس خواص آنها تدوین یافته است مانند: باب سی‌ام که به داروهای
رعاف اختصاص دارد و یا باب چهل ودوم که در مورد داروهایی است که باعث قطع
شهوت می‌شود. ابواب آخر کتاب نیز در مورد ترکیب مواد نیست، بلکه در آنها به نکات سودمند استطرادی اشاره می‌شود.
در ابواب چهل وپنجم و چهل وششم کتاب به ترتیب
درمان مسمومیت‌ها و مفرداتی که می‌تواند جایگزین مفردی دیگر شود بیان شده است.
باب چهل وهفتم به شرح و توضیح مقاییس و اندازه‌هایی اختصاص دارد که در دوران‌های گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفته است از قبیل اوقیه، استار، قسط رومی، قسط مصری.
باب چهل وهشتم این اثر در مورد شیوه دفع
حشرات موذی و گزنده با کمک ادویه است.
آخرین باب این اثر نیز به بررسی خواص عجیب و غریب اشیاء اختصاص دارد. در این باب مؤلف مفردات گوناگونی را به ترتیب حروف الفبا ذکر کرده و بر اساس منابع موجود، خواصی شگرف برای آنها بیان نموده است.
این کتاب بر اساس پنج نسخه خطی و به همت دکتر محمد زهیر بابا تصحیح و تحقیق شده و در سال ۱۴۰۳ ق توسط معهد التراث العلمی العربی
دانشگاه حلب (سوریه) در به چاپ رسیده است.
محقق علاوه بر تصحیح متن کتاب، مقدمه‌ای درباره زندگانی مؤلف و جایگاه این اثر نگاشته است. همچنین در آخر کتاب چندین فهرست همراه با معادل لاتین تدوین کرده است. این فهرست‌ها عبارتند از: فهارس
گیاهان و مفردات،
داروها،
ادوات داروسازی، و اوزان و مقاییس.
پاورقی‌های این اثر بیشتر به اختلاف نسخ و گاه توضیح لفظ یا عبارتی اختصاص دارد.
محمد بن بهرام بن محمد قلانسی سمرقندی
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
