اقتصاد قرآنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاوت اساسی
اقتصاد اسلامی با سایر مکاتب اقتصادی در این است که اقتصاد اسلامی بر
وحی مبتنی است در حالی که نظریه پردازان اقتصاد سرمایه داری حول محورهای مطلوبیت، سود و
رفاه مادی می‌چرخند در نظریه اقتصاد سرمایه‌داری مبنای رفتار
انسان در جایگاه مصرف کننده، حداکثر سازی مطلوبیت و در جایگاه تولیدکننده بهینه سازی تولید به هدف حداکثر کردن سود است.
افق زمانی در اقتصاد سرمایه‌داری، کوتاه مدت است، از
معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی‌شود نگرش به
خالق مبتنی بر فلسفه رئالیسم و قطع رابطه با مبدا است. نقش خالق به حد سازنده ساعت استراسبورگ کاهش یافته که پس از ساخت و تنظیم آن را رها کرده است. به رفتارهای
انسان بریده از مبدا و معاد و به صورت بخشی توجه می‌شود در حالی که اقتصاد اسلام در همه مراحل تولید و
توزیع و مصرف، انسان را به مبدا و
معاد متوجه می‌نماید و راه تکامل مادی و معنوی را برای بشر هموار می‌سازد.
سؤالی که
ذهن بسیاری از پژوهش گران را به خود واداشته این است که آیا قرآن که تبیان کل شی است آیا در زمینه اقتصاد هم اشارتی دارد یا خیر؟
برخی از محققین در پاسخ این سؤال به آیاتی که از منابع تولید مثل
زمین و
آب و... نام برده شده و یا آیات
زکات اکتفا نموده‌اند و رابطه
قرآن و اقتصاد را در همین مقدار که قرآن به کلیاتی از مسائل اقتصاد اشاره دارد می‌دانند لکن با تامل بیشتر، شاهد هدایت قرآن در صحنه فعالیت‌های اقتصادی خواهیم بود که به جهت اعتقاد به ذکر یک
آیه در هر مورد بسنده می‌نمائیم.
قرآن همه منابع و ابزارهای تولید و فرایند شکل‌گیری آن را
مخلوق خدا می‌داند.
«وهو الذی یرسل الریاح بشرا بین یدی رحمته...؛
و اوست که بادها را پیشاپیش) باران (رحمتش مژده رسان می‌فرستد....»
بنابر تاکید قرآن اعمال انسان در
روز قیامت ارزیابی و محاسبه می‌شود و هر کس متناسب با رفتارش در
دنیا جزا می‌بیند ترس از
عذاب اخروی در تصحیح رفتارهای انسان از جمله رفتارهای اقتصادی او مؤثر است.
«ویل للمطففین... الا یظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم؛
وای بر کم فروشان... آیا آنها گمان نمی‌کنند که در
قیامت برانگیخته می‌شوند.»
اصل
عدل در آیات متعدد قرآن همراه با مسئله
توحید و
نبوت و معاد مورد اشاره قرار گرفته است و در مسائل اقتصادی نیز به آن توصیه گردیده است.
«الا تطغوا فی المیزان واقیموا الوزن بالقسط ولا تخسروا المیزان؛
تا مبادا از اندازه در گذرید و وزن را به انصاف برپا دارید و در سنجش مکاهید.»
وقتی به تصرف در نعمت‌های الهی سفارش می‌کند به دنبال آن به رعایت
تقوا می‌خواند.
«وکلوا مما رزقکم الله حلالا طیبا واتقوا الله الذی انتم به مؤمنون؛
و از آنچه خداوند روزی شما گردانیده حلال و پاکیزه را بخورید و از آن خدائی که بدو
ایمان دارید پروا دارید.»
اگر چه علاقه به
مال و
ثروت برای انسان فطری است لکن قرآن او را به
ثروت آخرت هم متوجه می‌سازد.
«زین للناس حب الشهوات من النساء... ذلک متاع الحیاة الدنیا والله عنده حسن المآب؛
دوستی خواستنی‌های گوناگون از
زنان برای مردم آراسته شده…) لیکن (این جمله مایه تمتع زندگی دنیاست و) حال آنکه (فرجام نیکو نزد خداست.»
قرآن
ثروتی راکه
مالک آن را فضل الهی بداند و از آن به دیگران نیز نفع برساند مورد تحسین قرار می‌دهد. و از سوی دیگر
سلیمان (علیه‌السلام) و
داود (علیه‌السلام) و
ذوالقرنین به نیکی یاد می‌کند که می‌گویند «هذا رحمة من ربی»
و با نگرش
قارون و
فرعون که می‌گویند: «قال انما اوتیته علی علم عندی؛
به مبارزه برمی خیزد.) قارون (گفت: این
ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است بدست آورده‌ام....»
قرآن پی در پی آمدن لیل و نهار را ایجاد زمینه برای حرکت و تولید به حساب می‌آورد جمله لتبتغوا من فضله در آیات بسیاری تکرار شده است.
«ومن رحمته جعل لکم اللیل والنهار لتسکنوا فیه ولتبتغوا من فضله ولعلکم تشکرون؛
و از رحمتش برایتان
شب و
روز را قرار داد تا در این) یک (بیارمید و) در آن یک (از فزون بخشی او) روزی خود (بجوئید باشد که سپاس بدارید.»
بر خلاف دیدگاه اقتصاددانان که منابع اقتصادی را محدود و آینده را تیره و تار می‌بینند قرآن از منابع نامحدود سخن می‌گوید.
«وآتاکم من کل ما سالتموه وان تعدوا نعمة الله لا تحصوها ان الانسان لظلوم کفار؛
و از هرچه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر
نعمت خدا را شماره کنید، نمی‌توانید آن را بشمار در آورید.»
قرآن در آیات متعدد انسان‌ها را به
تفکر و
تدبیر در فرایند شکل گیری عوامل تولید فرا می‌خواند.
«وانزلنا من السماء ماء بقدر فاسکناه فی الارض وانا علی ذهاب به لقادرون فانشانا لکم به جنات من نخیل واعناب لکم فیها فواکه کثیرة ومنها تاکلون وشجرة تخرج من طور سیناء تنبت بالدهن وصبغ للآکلین؛
و از
آسمان، آبی به اندازه) معین (فرود آوردیم، و آن را در زمین جای دادیم، و ما برای از بین بردن آن مسلما توانائیم ـ پس برای شما بوسیله آن باغ‌هائی از درختان
خرما و
انگور پدیدار کردیم که در آنها برای شما میوه‌های فراوان است و از آنها می‌خورید. ـ و از
طور سیناء درختی بر می‌آید که
روغن و نان خورش برای خورندگان است.»
و در مورد داود تعلیم ساختن زره را به او مورد اشاره قرار می‌دهد.
«والنا له الحدید ان اعمل سابغات وقدر فی السرد؛
و
آهن را برای او نرم گردانیدیم ـ) که (زره‌های فراخ بساز و حلقه‌ها را درست اندازه گیری کن.»
در داستان
حضرت یوسف (علیه‌السلام) از برنامه ریزی بلند مدت پانزده ساله در سرزمین
مصر و تهیه عوامل تولید و به کارگیری آن در انباشت گندم درون انبارهای ساخته شده، سخن به میان آمده است.
«قال تزرعون سبع سنین... وفیه یعصرون؛
گفت هفت سال پی در پی می‌کارید... و در آن آب میوه می‌گیرند.»
قرآن یکی از عوامل مؤثر در بهره‌وری را
اعتقاد به خدا و
تقوی معرفی می‌نماید.
«ولو ان اهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والارض...؛
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گرائیده بودند، قطعا برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم.»
قرآن مجید
کفران نعمت، اعراض از خدا،
کفر،
طغیان،
ظلم،
فسق، خوردن مال دیگران و.... از عوامل کاهش و سلب نعمت می‌شمارد.
«وضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة... فاذاقها الله لباس الجوع والخوف بما کانوا یصنعون؛
و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان باشد... و خداوند هم به) سزای (آنچه انجام می‌دادند، طعم
گرسنگی را به) مردم (آن چشانید.»
در تولید فراورده‌ای گوشتی ذکر نام خدا به عنوان یکی از مسائل شرعی مورد تاکید قرار گرفته است.
«ولا تاکلوا مما لم یذکر اسم الله علیه...؛
و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید....»
از آیات قرآن می‌توان استفاده نمود که صنعت کشتی سازی، زره‌سازی، ذوب فلزات، ریخته گری و... با اتکاء به منبع وحی به
بشر آموزش داده شده است.
«واصنع الفلک باعیننا ووحینا؛
کشتی را در حضور ما و مطابق وحی ما بساز.»
«وعلمناه صنعة لبوس لکم؛
به خاطر شما ساختن زره را به او تعلیم دادیم.»
اکثر مفاسد اجتماعی از قشرهای مرفه سرچشمه می‌گیرد و آنان همواره در صف اول مبارزه با
انبیاء بوده‌اند.
«ولو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فی الارض...؛
و اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلما در زمین سر به
عصیان بر می‌دارند....»
یکی از مسئولیت‌های دولت اسلامی گرفتن
زکات و خراج و
انفال و... و
توزیع آن بین اقشار آسیب پذیر جامعه است.
«ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله وللرسول ولذی القربی والیتامی....؛
آنچه خدا از) دارائی (ساکنان آن قریه‌ها عاید پیامبرش گردانید از آن خدا و از آن پیامبر) او (و متعلق به خویشاوندان نزدیک) او (و یتیمان و....»
قرآن تصریح می‌کند که خداوند روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می‌سازد
«له مقالید السماوات والارض یبسط الرزق لمن یشاء؛
کلیدهای آسمانها و زمین از آن اوست برای هر کس که بخواهد روزی را گشاده یا تنگ می‌گرداند.»
در قرآن زکات به موارد مختلف اعم از انفاقات
واجب و
مستحب اطلاق شده است و نقش آن در
توزیع ثروت بر کسی پوشیده نیست و خداوند آن را در آیات متعدد کنار
نماز قرار داده است پرداخت آن دلیل بر تقوی شمرده شده است.
«الذین یؤمنون بالغیب ویقیمون الصلاة ومما رزقناهم ینفقون؛
آنان که به غیب
ایمان می‌آورند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به ایشان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند.»
یکی از عوامل مؤثر در
توزیع ثروت مجازات‌های مالی است که خداوند در موارد خاصی از قبیل
قتل،
حنث نذر، عهد افطار روزه رمضان و... قرار داده است بطور نمونه:
«لا یؤاخذکم الله باللغو فی ایمانکم... لعلکم تشکرون؛
خداوند شما را به سوگندهای بیهوده تان مؤاخذه نمی‌کند... باشد که سپاسگزاری کنید.»
قرآن استفاده از همه نعمت‌های الهی را برای
مسلمانان جایز دانسته و لکن چیزهای پست و خبیث و مضر را منع فرموده است.
«ویحل لهم الطیبات ویحرم علیهم الخبائث؛
و برای آنان چیزهای پاک را
حلال و چیزهای ناپاک را برایشان
حرام می‌گرداند.»
در جای جای قرآن مجید به رزاقیت الهی اشاره شده و روزی
بندگان را بدست او می‌داند و خداوند متعال خود را متعهد به دادن روزی مخلوقات می‌داند.
«وما من دابة فی الارض الا علی الله رزقها...؛
و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر) اینکه (روزی‌اش بر عهده خداست....»
اسراف در مصرف، منشا بسیاری از مشکلات اقتصادی می‌گردد و
نهی از اسراف و تعادل در مصرف و حتی در
انفاق مورد تاکید قرآن قرار گرفته است.
«والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما؛
و کسانی‌اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند، و میان این دو) روش (حد وسط را بر می‌گزینند.»
قرآن
شکرگزاری در برابر نعمت را از عوامل ازدیاد نعمت می‌شمرد و کفران را موجب تنگ شدن روزی می‌داند.
«واذ تاذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم... ان عذابی لشدید؛
و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعا سپاسگذاری کنید) نعمت (شما را افزون خواهم کرد... قطعا عذاب من سخت خواهد بود.»
قرآن مجید مصرف کالاهای معینی مثل
شراب،
گوشت خوک، وسایل
قمار، میته و... ممنوع اعلام نموده است.
«حرمت علیکم المیتة والدم...؛
بر شما حرام شده است
مردار و
خون و....»
قرآن مجید زینت و آراستگی را در صورتی که موجب
فخرفروشی،
کبر،
غرور با طغیان نشود مجاز دانسته است.
«قل من حرم زینة الله...؛
(ای پیامبر) بگو: زیورهائی را که خدا برای بندگانش پدید آورده و... را چه کسی حرام گردانید؟...»
مشرف کسی است که فراوانی نعمت او را از یاد خدا
غافل کرده و به طغیان وادار نموده است و به همین جهت مشرفین مورد نکوهش قرآن قرار گرفته و یکی از گروه‌های مخالف پیامبران به حساب آمده‌اند.
«وکذلک ما ارسلنا من قبلک فی قریة من نذیر... به کافرون؛
و بدین گونه در هیچ شهری پیش از تو هشدار دهنده‌ای نفرستادیم... و به آنچه بدان فرستاده شده‌اید کافریم.»
در خاتمه تذکر این نکته لازم است که آیات فراوانی از قرآن به مسائل اقتصادی اشاره دارد لکن به جهت اختصار از ذکر آنها خودداری گردید. (در این نوشتار از کتاب معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن بهره فراوانی برده شده است.) والحمدلله رب العالمین.
رابطه قرآن و تاریخ،
رابطه قرآن و حدیث،
رابطه قرآن و کلام،
رابطه قرآن و اخلاق،
فطرت قرآنی،
رابطه قرآن و سیاست.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «رابطه قرآن و اقتصاد»
