اصول اربعمائه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اصول اربعمائه به مجموعه چهارصد
حدیث اولیه گفته می شود که از اولین مجموعه های حدیثی
شیعه است
اصول اربعمائه به چهارصد مجموعه حدیثى آغازین گفته می شود
اصول جمع
اصل و اصل در اصطلاح
علم حدیث به معناى هر یک از مجموعه‌هاى آغازین احادیث است که
راویان سده‌هاى نخستین مستقیماً از نگاشتن روایتهایى که مى‌شنیدند، پدید مى‌آوردند. این اصول، منبع و مصدر کتابهاى حدیثى بعدى گردید
و
ملاک صحّت حدیث نزد
محدّثان نسلهاى بعد، وجود آن حدیث در یکى از این اصول بود.
محتواى این مجموعه‌ها که به اصول اربعمائه مشهورند، پاسخهایى بوده است که
امامان معصوم علیهم السّلام به پرسشهایى در زمینه‌هاى گوناگون
احکام،
سنن،
مواعظ،
ادعیه و
تفسیر مى‌داده اند.
گردآورى این اصول، از زمان
حضرت علی علیه السّلام تا زمان
امام حسن عسکری علیه السّلام به وسیله اصحاب آنان انجام شده است؛ هرچند بیشتر آنان از اصحاب امام صادق علیه السّلام بوده‌اند. برخى برآنند که اصول اربعمائه را چهارصد شخصیت معروف از اصحاب
امام صادق علیه السّلام ـ که بالغ بر چهار هزار نفر بوده اند ـ نگاشته اند. لیکن با نگاهى به برخى کتب
رجالی، مانند
فهرست شیخ طوسی و
رجال نجاشی مشخص مى‌شود که در میان صاحبان اصول، شاگردان دیگر امامان علیهم السّلام نیز دیده مى‌شوند.
نقل کرده اند که عادت صاحبان
اصول این بوده که هرگاه حدیثى از امام علیه السّلام مى‌شنیدند از بیم فراموشى، به ضبط آن در
اصول خویش مبادرت مى‌کردند.
مؤيّد این مطلب روایتى است که ابن طاووس در «مُهَج الدّعوات» نقل کرده است که «گروهى از اصحاب
امام کاظم علیه السّلام با قلم و کاغذ در محضر ایشان حاضر مى‌شدند و چون امام سخنى مى‌فرمود یا درباره واقعه‌اى نظر مى‌داد، آن را مى‌نگاشتند».
اعتبار اصول: به تصریح برخى، اصول نگاشته شده در زمان
امامان علیهم‌السّلام، بیش از چهارصد اصل بوده است، لیکن از میان آنها اصولى که
امامیّه بر اعتبار و صحّت آنها و نیز عمل بدانها اتّفاق داشته‌اند چهارصد اصل بوده است.
کتاب و اصل: در آثار اماميّه، مقابل اصل، کتاب و مُصَنَّف است. براى مثال، گاه در کتب رجالى در وصف راوى گفته مى‌شود: «لَهُ كِتابٌ وَ لَهُ أصلٌ» ((براى او کتابى و اصلى است)). در تفاوت کتاب با اصل چند قول است، از جمله:
۱.
راوی در اصل، احادیثى را که از معصوم علیه السّلام یا راوى ایشان شنیده، گردآورى کرده است؛ امّا
احادیث معتبر موجود در کتاب و مصنَّف، غالباً از اصل گرفته شده است.
۲. اصل، مجموعه معتبرى است که
احادیث آن از کتاب دیگرى گرفته نشده است.
۳. اصل، مجموعه‌اى است که احادیث آن بدون واسطه از
معصوم علیه السّلام گرفته شده، ولى احادیث کتاب از اصل اخذ شده است.
از ویژگیهاى
اصول ـ چنان‌که شیخ
آقا بزرگ تهرانی بدان تصریح کرده ـ ترتیب نداشتن احادیث آنها بوده است؛ زیرا چنان‌که گفته شد، بیشتر اصول در محضر امامان علیهم السّلام و در پاسخ پرسشهاى گوناگونِ مطرح شده، نگاشته مى‌شد. این کاستى موجب شد تا با رواج یافتن کتب حدیثىِ داراى ترتیب و تبویب، به تدریج از رونق اصول کاسته شود و با راه یافتن احادیثشان به مجموعه‌هایى همچون
کافی،
من لایحضره الفقیه،
تهذیب و
استبصار، عملاً این مجموعه‌ها به عنوان جایگزین اصول اربعمائه شناخته شوند.
بیشتر اصول تا زمان
محمد بن ادریس حلّی ((م ۶۶۴ هـ . ق)) به صورت اوّلیه خود باقى بوده‌اند. وى در پایان
سرائر، احادیثى از آنها را تحت عنوان
مستطرفات سرائر نقل کرده است.
این پرسش در
علم درایه مطرح است که آیا عنوان صاحب اصل بودن که در کتب رجالى آمده، دلیل
مدح او است تا در نتیجه حکم به
وثاقت صاحبان اصول شود یا نه؟ برخى به این پرسش، پاسخ مثبت و برخى پاسخ منفى داده‌اند. البته صاحب اصل بودن دلیل
صحّت مذهب و عقیده وى نیست؛ چنان‌که برخى از اینان،
واقفی یا
فطحی مذهب و از مکتب اهل بیت علیهم السّلام منحرف بوده‌اند.
جمعی از پژوهشگران زیر نظر آیت الله هاشمی شاهرودی فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام جلد ۱ صفحه ۵۶۵
