اصمعی (دائرةالمعارف‌مؤلفان‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوسعید عبدالملک بن قُرَیْب اصمعی (
۱۲۲-
۲۱۵ق)، از عالمان
اهل‌سنت، ادیب، لغت‌دان، نحوی، آگاه به تاریخ و غرایب
قرن دوم و سوم هجری قمری در
عراق بود.
ابوسعید عبدالملک بن قُرَیْب بن عبدالملک بن علی اصمعی باهلی بصری، معروف به ابن هشام، در سال ۱۲۲ یا
۱۲۳ق در
بصره زاده شد.
گفته‌اند که جد وی
علی بن اصمع به‌جهت سرقتی که در سَفَوان، محلی نزدیک بصره مرتکب شد، به دستور
علی (علیه‌السّلام) مجازات و انگشتانش بریده شد.
این جریان در
ناصبی شدن (
افراط در دشمنی علی (علیه‌السّلام) ) وی
تاثیر گذاشت. ابوسعید ادیب، لغت‌دان، نحوی، آگاه به تاریخ و غرایب، بذله‌گو و اهل بحث و
مناظره بود.
از
خلیل بن احمد،
ابوعمرو بن علاء،
عمر بن ابی زائده و برخی دیگر روایت کرده و افرادی چون
محمد بن ادریس شافعی،
ابوحاتم رازی،
ابوحاتم سجستانی،
یحیی بن مَعِین،
عمر بن شبّه و گروهی دیگر از او روایت کرده‌اند.
دانشمندان
اهل‌سنت وی را از جهت تسلط بر علوم ادبی و بحث و مناظره و داشتن حافظه قوی بسیار ستوده‌اند.
گفته شده: وی مدعی بود که شانزده هزار قصیده را از حفظ دارد.
اخفش می‌گوید:
اصمعی و خلف داناترین افراد به
شعر می‌باشند و اصمعی از خلف داناتر است، چون به
علم نحو نیز آشنایی دارد. یحیی بن معین بر این باور است که ابوسعید در فن خویش داناترین افراد است.
مبرّد او را در کثرت روایت و لغت، دریایی که مانندش شناخته نشده، می‌داند.
اصمعی در دوران
هارون الرشید (خلافت
۱۷۰-
۱۹۳ق) وارد
بغداد شد و همراه سایر علما در مباحثه‌ها و جلسات علمی که در دربار
عباسیان تشکیل می‌شد، شرکت فعال داشت. وی در بحث‌های علمی بر دیگران برتری داشت و در داستان‌سرایی و گفتن مطالب خنده‌آور و ملیح نیز ماهر بود. در همین رابطه در یک جلسه یکصد هزار
درهم از هارون الرشید جایزه دریافت کرد.
او آثار و کتاب‌های فراوانی دارد که چنین است: الاجناس، اصول الکلام، خلق الانسان، الابل، الاخبیة و البیوت، الاشتقاق، فعل و افعل، الامثال، الاوقات، الخراج، الدلو، السرج و اللجام و البری و العقال، الشاة، غریب الحدیث، القلب و الابدال، اسماء الخمر، الاضداد، خلق الفرس، الاثواب، الاراجیز، الاصوات، الالفاظ، الانواء، جزیرة العرب، النوادر، الخیل، الرحل، السلاح، الصفات، غریب الحدیث و الکلام، الوحشی، الفرق، المذکر و المونث، المصادر، ما اتفق لفظه و اختلف معناه، ما تکلم به العرب فکثر فی افواه الناس، اللغات، ما اختلف لفظه و اتفق معناه، القصائد الست، معانی الشعر، المقصور و الممدود، میاه العرب، النخله، نوادر، الاعراب، الهمزه، المیسر و القداح، الوحوش، النبات و الشجر
الماء، مناة العرب، ما اختلف مبناه و اتفق معناه، نوادر الاعراض، الاضداد، العرف
النحل و العسل، الفتوح، الابواب، النسب
، الدارات
الاصمعیات، شرح دیوان ذی الرمه الملوک، تاریخ العرب قبل الاسلام
و الشاء.
اصمعی بنابر مشهور در حدود نود سالگی در سال ۲۱۵ یا
۲۱۶ق در بصره یا مرو درگذشت
و
فضل بن ابی اسحاق بر وی
نماز گزارد.
بعد از درگذشت اصمعی،
ابوقلابه شاعر
شیعی مذهب در نکوهش وی اشعاری سرود.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۴۹۵، برگرفته از مقاله «عبدالملک اصمعی».
