اشعث بن قیس در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَشْعَث بن قَیس: ابومحمد، معدیکرب بن قَیْس بن معدیکرب بن معاویه است.
وی به
سبب ژولیدگی همیشگی موهایش، به «اشعث» (ژولیده
مو) شهرت یافت.
در
جاهلیّت از سران
قبیله کِنْده (از قبایل عمده
یمن) بود
و در
سال دهم
هجرت، در رأس هیئتی به
مدینه آمد و
مسلمان شد.
خواهرش، قُتَیْلَه را به‌طور غیابی به
عقد پیامبر درآورد؛ ولی پیش از رسیدن او به مدینه،
رسول خدا رحلت کرد.
بر پایه
روایتی اشعث در
حجّة‌الوداع حضور داشت.
پس از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)،
مرتد شد و با لشکریان
ابوبکر نبردهای سختی کرد؛ امّا سرانجام تسلیم، و به
اسارت نزد ابوبکر آورده شد. ابوبکر او را بخشود و خواهر خود، اُمّ‌فَرْوَه را به همسری وی درآورد،
هرچند در واپسین لحظات
عمر خود، از این‌که اشعث را نکشته بود، اظهار پشیمانی کرد، زیرا با همه اینها، او را فردی
مفسد می‌دانست.
در دوره خلافت
عمر و کمی پیش از آن، در جنگهای
روم و
ایران شرکت جست و در همین
ایّام به همراه قبیله‌اش (کِنْده) در
کوفه سکونت یافت.
سپس در دوره خلیفه سوم، کارگزار خلیفه در
آذربایجان شد
و بنا به اختلاف
روایات، بین ۴ تا ۱۰ سال، والی آن‌جا بود.
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) پس از
جنگ جمل، یعنی حدود ۶
ماه پس از آغاز خلافتش، او را از ولایت آذربایجان
عزل کرد و از وی خواست تا اموال حکومتی را در کوفه به حضرت تحویل دهد.
این تصمیم بر اشعث ناگوار آمد، به‌طوری که بر آن شد تا به
معاویه بپیوندد؛ ولی قومش او را بازداشتند، زیرا ترک
شهر و قوم و پیوستن به معاویه را سزاوار نمی‌دانستند،
گرچه بلاذری از مکاتبه او با معاویه سخن گفته است.
او در
جنگ صفین در
سپاه امام علی (علیه‌السلام) بود و از سوی حضرت
فرمانده جناح راست
لشکر عراق شد. در این جنگ، به
مالک اشتر که اصالتی یمنی داشت و از سرداران برجسته سپاه علی (علیه‌السلام) بود،
حسادت می‌ورزید و در کسب پیروزیهای نخستین با او به رقابت می‌پرداخت.
او در
لیلة‌الهریر ضمن سخنرانی، مردم را از ادامه جنگ برحذر داشت
و پس از نیرنگِ بر سر نیزه کردن قرآنها از سوی معاویه، به شدت از ادامه
جنگ جلوگیری کرد و علی (علیه‌السلام) را واداشت تا مالک اشتر را از صف مقدّم جنگ به عقب بازگرداند. پس از آن در انتخاب
ابن‌عبّاس و مالک‌اشتر به‌صورت نماینده سپاه عراق برای داوری، با امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) مخالفت ورزید و سرانجام امام را واداشت تا به داوری ابوموسی اشعری تن در دهد.
اشعث در
جنگ نهروان، در کنار علی (علیه‌السلام)، ولی بدون هیچ سِمَتی، برضدّ خوارج شرکت کرد
و پس از این جنگ، با وعده‌های معاویه، مانع اعزام دوباره سپاه علی (علیه‌السلام) به سوی
شام شد
ازاین‌رو حضرت او را بر
منبر،
منافق پسر
کافر خواند و
نفرین کرد،
اشعث که در
توطئه قتل علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) شرکت داشت، از مدتی قبل، حضرت را به
ترور تهدید می‌کرد
و
ابن‌ملجم را که برای قتل حضرت به کوفه آمده بود، یک
ماه در خانه‌اش ساکن کرد.
ابن‌ملجم
شبی که فردای آن
قصد کشتن علی (علیه‌السلام) را داشت تا نزدیکی
طلوع فجر با اشعث در
مسجد مشاوره داشت. سپس اشعث به او گفت: در انجام کارت شتاب کن که چون
صبح شود
رسوا می‌شوی.
این سخن را
حُجر بن عَدِیّ شنید و چون
امام کشته شد، حجر به اشعث گفت: ای اعور تو او را کشته‌ای.
سرانجام ۴۰ روز پس از شهادت علی (علیه‌السلام) در ۶۳ سالگی مُرد.
وی را از
راویان حدیث پیامبر و از اصحاب او شمرده‌اند.
برخی از فرزندان او نیز در مسائل سیاسی زمان خود نقش آفریدند؛
جَعْدَه دختر او
همسر خود،
امام حسن (علیه‌السلام) را با
زهر به
شهادت رساند
و
محمد بن اشعث پس از
صلح امام حسن (علیه‌السلام)، حُجر بن عَدِیّ را دستگیر و به
زیاد بن ابیه تحویل
داد و پس از قیام
امام حسین (علیه‌السلام) و پیش از حادثه
کربلا،
مسلم بن عقیل را نیز دستگیر و به
عبیدالله بن زیاد تحویل
داد و در کربلا با
برادرش قَیْس بن اشعث در میان فرماندهان
عمر سعد بود.
برخی، ذیل آیه ۷۷
آل‌عمران از اشعث یاد کرده‌اند؛ از خود او نقل شده که گفته است: این
آیه، درباره من نازل شده است؛ من و مردی
یهودی درباره زمینی اختلاف داشتیم. او را نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بردم حضرت به من فرمود: آیا
بیّنه‌ای داری؟ عرض کردم: نه. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: پس مرد یهودی باید
سوگند یاد‌کند. عرض کردم: ای
رسول خد ا! او با سوگند
دروغ خود زمینم را تصاحب خواهد کرد، و این آیه نازل شد:
اِنَّ الَّذینَ یَشتَرونَ بِعَهدِ اللّهِ واَیمنِهِم ثَمَنًا قَلیلاً اُولئِکَ لا خَلقَ لَهُم فِی الأخِرَةِ ولا‌یُکَلِّمُهُمُ اللّهُ ولا یَنظُرُ اِلَیهِم یَومَ القِیمَةِ ولا‌یُزَکّیهِم ولَهُم عَذابٌ اَلِیم= کسانی که عهد خدا و سوگندهای خود را به بهایی اندک بفروشند، آنان را در
آخرت بهره‌ای نخواهد بود. خدا با آن‌ها سخن نگوید و به نظر
رحمت در قیامت به آن‌ها ننگرد و از پلیدی
گناه پاکیزه نسازد و آنان را
عذابی دردناک خواهد بود». بنابر
روایت ابن‌جریح، زمین از یهودی بود و اشعث
قصد داشت با سوگند دروغ آن را تملک کند که با
نزول این آیه، از آن صرف‌نظر کرد و گواهی
داد که از یهودی است.
با توجّه به نزول همه سوره آل‌عمران پیش از
سال نهم هجری، این
شأن نزول بعید به نظر می‌رسد.
الاخبار الطوال؛ الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ الاصابة فی تمییز الصحابه؛ اعلام القرآن؛ الاغانی؛ الامامة و السیاسه؛ انساب‌الاشراف؛ البدایة و النهایه؛ بحارالانوار؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ مدینة دمشق؛ تاریخ الیعقوبی؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ رجال الطوسی؛ سیر‌اعلام النبلاء؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن‌ابی الحدید؛ الطبقات‌الکبری؛ فتوح‌البلدان؛ کتاب‌الخصال؛ کتاب الرده؛ کتاب الفتوح؛ المحبر؛ المعارف؛ مقاتل الطالبیین؛ مناقب‌آل‌ابی‌طالب؛ المنتظم فی تاریخ الملوک والامم؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ نهج البلاغه؛ وقعة‌الصفین.
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله اشعث بن قیس در قرآن.
