اسماعیل‌پاشا بن محمدامین بغدادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بغدادی، اسماعیل پاشا بن محمدامین بن امیرسلیم،
کتاب‌شناس و
زندگی‌نامه‌نویس مشهور
عثمانی می‌باشد.
اسماعیل‌پاشا بن محمدامین بغدادی در ۱۲۵۵ در
بغداد به دنیا آمد و در همان‌جا سکنی گزید.
اصل او از
طایفه بابان است، ازین‌رو به بابان‌زاده نیز شهرت دارد.
رفعت بیلگه کلیسی به رغم وابستگی اسماعیل پاشا به طایفه بابان و لقب بغدادی، وی را
ترک دانسته، اما
عزالدین تنوخی ضمن اشاره به این نکته که واژه پاشا بر
قومیت او دلالت نمی‌کند، نظر کلیسی را رد کرده است.
از زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست، تنها می‌دانیم که پس از دانش‌اندوزی وارد تشکیلات نظام
عثمانی شد، و در ۱۲۹۲ به
استانبول منتقل شد و در
انقلاب ۱۳۲۶ که به اعاده
قانون اساسی ۱۲۹۳ و اعلام مشروطیت انجامید، با رتبه میرلوایی به ریاست یکی از شعبه‌های
ژاندارمری رسید.
بغدادی در کنار کارهای نظامی و اداری به
تألیف و
تدوین نیز می‌پرداخت.
دو اثر از بغدای بر جای مانده است:
اولین اثر وی
ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون ، در دو مجلد می‌باشد.
این کتاب ذیلی است بر کتاب
حاجی خلیفه که ارزش آن کمتر از
کشف الظنون نیست؛ و مؤلف آن را در فاصله سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۲۳
نوشته است.
بغدادی نیز در تنظیم کتاب خود از روش الفبایی استفاده کرده و درآن برخی از خطاهای حاجی خلیفه را یادآور شده است.
مطالب این اثر گاه دقیق‌تر از
کشف الظنون است.
وی درباره هر اثر اطلاعاتی آورده که عبارت است از: نام
کتاب و مؤلف؛ سال درگذشت
مؤلف و محل کتابت اثر؛
زبان اثر؛ آغاز و انجام اثر؛ محل نگهداری کتاب، زیرا برخی کتاب‌خانه‌ها را شخصاً دیده است؛ آثار دیگر مؤلف؛ و مهم‌تر از همه نام و معرفی آثار
مؤلفان شیعه ، که حاجی خلیفه کمتر بدان پرداخته است.
این کتاب پس از درگذشت بغدادی، به تصحیح
محمدشرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی، از روی نسخه دست‌نویس مؤلف، در ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۴۵ منتشر شده است.
دومین اثر وی
هدیّة العارفین:اسماء المؤلفین و آثار المصنّفین ، در دو مجلد، شامل قریب به ۰۰۰، ۹ شرح حال و ۰۰۰، ۵۰ عنوان کتاب می‌باشد.
بغدادی این کتاب را به روش الفبایی و براساس نام کوچک نویسندگان تنظیم کرده و اطلاعاتی از قبیل نام
پدر ،
کنیه ،
نسبت ،
شهرت ،
لقب ،
سرزمین ،
مذهب ، تاریخ درگذشت و ترک بودن آنان به دست داده است.
ذکر تاریخ و محل تولد و زندگی نویسندگان، محل
تدریس و شرح سفرها و معرفی آثار آنان از دیگر ویژگی‌های این کتاب است.
در این کتاب همه نویسندگانی که تابع دولت عثمانی بوده، ولی اصل ترکی (رومی) نداشته‌اند با علامت ستاره مشخص شده‌اند.
هدیة العارفین نخستین بار پس از درگذشت مؤلف در استانبول انتشار یافته و سپس بارها در
بیروت و بغداد و
تهران ، به طریقه افست به چاپ رسیده است.
نایل بیرقدار نیز نمایه اسامی اشهر (شامل کنیه، نسبت،
تخلّص، لقب) این کتاب را در ۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰ در استانبول منتشر کرده است.
(۱) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون در حاجی خلیفه،
کشف الظنون بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲) عزالدین تنوخی، «(درباره) هدیة العارفین»، مجلة المجمع العلمی العربی (جمادی اولی ۱۳۷۴).
(۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه،
کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴) سیدکاظم روحانی، «مأخذ شناسی اسلامی: ایضاح المکنونِ اسماعیل پاشا بغدادی»، کیهان اندیشه (خرداد و تیر ۱۳۶۵).
(۵) بروسه لی محمد طاهربک، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.
(۶) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل‌پاشا بن محمدامین بغدادی»، شماره۱۴۹۴.
