اسحاق بن مرار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعمرو اسحاق بن مرار شیبانی کوفی احوص احمر (اوایل
قرن دوم ـ ۲۱۰ هـ)، نحوی،
محدث، شاعر و
لغت‌شناس مشهور در اوایل عصر
عباسیان (
قرن دوم هجری قمری) بوده است.
ابوعمرو اسحاق بن مرار شیبانی کوفی احوص احمر، از محدثان و
لغت‌شناسان مشهور در اوایل عصر عباسیان بوده است.
کلمه مرار به یک صورت خوانده نشده و به شکل‌های مراد، مرار و نزار نیز آمده است. برخی نیز، علاوه بر شیبانی، به او نسبت مراری داده‌اند. ابوعمرو ظاهرا نسبت شیبانی را از طریق «جوار» یا «ولا» و یا به گفته
جاحظ، تعلیم کودکان
بنی شیبان کسب کرده و خود از این قبیله نبوده است.
به گفته برخی، ابوعمرو دهقان‌زاده بود
و احمر لقب داشته است و از آنجا که این لقب را عموما بر عجمان و خاصه ایرانیان اطلاق می‌کرده‌اند، برخی از معاصران، وی را ایرانی‌تبار دانسته‌اند. مادر او نبطی بوده و به همین سبب او از واژگان نبطی آگاهی داشته است. نویسندگان عرب، پیوسته آرامیانی را که در
بین النهرین می‌زیستند، نبطی خوانده‌اند و ایشان شاید هیچ رابطه‌ای، جز خویشاوندی دور، با
نبطیان پترا که در ۱۰۶ م حکومتشان به دست تراژان برچیده شد، نداشته‌اند.
اسحاق بن مرار، در رماده
کوفه زاده شد و تاریخ ولادت وی به درستی روشن نیست، اما با توجه به آنکه بسیاری، عمر وی را به هنگام مرگ، بیش از صد سال دانسته‌اند
و نیز با در نظر گرفتن تاریخ وفات او، باید ولادت او در اوایل
قرن دوم بوده باشد.
مذهب اسحاق بن مرار با توجه به گفتگوی وی با
اسماعیل بن حماد معتزلی،
اعتزال می‌باشد.
اسحاق بن مرار شیبانی، بزرگانی چون
احمد بن حنبل، ابوعبیده
قاسم بن سلام و
سلمة بن عاصم را به شاگردی خود پذیرفت.
از دیگر شاگردان و راویان وی فرزندش
عمرو، نواده‌اش
محمد بن عمرو، ابوعبید،
محمد بن حبیب و
ابن‌سکیت،
اثرم،
سکری،
ابن‌نطاح،
ابوالحسن طوسی،
ابوسعید ضریر،
ابونصر باهلی و
قاسم بن معن را می‌توان نام برد.
اسحاق بن مرار شیبانی اوایل زندگی خود را در رماده کوفه
در مجاورت شیبانیان گذراند و در این مدت آموزگار فرزندان آنان بود. سپس برای فراگیری
شعر و ادب، نزد استادان برجسته دو مکتب کوفه و
بصره به ویژه
ابوعمرو علاء و
مفضل ضبی رفت و دیوان‌های شاعران جاهلی را از آنان فرا گرفت.
از آن پس، به تقلید از استادانش به جمع اشعار و اخبار کهن دل سپرد و برای گردآوری روایات، چندی میان بدویان زیست. سپس آهنگ
بغداد کرد
و توانست به دربار
هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ هـ) راه یابد و تعلیم و تربیت فرزندان خلیفه را بر عهده گیرد بعلاوه مجالس درسی در بغداد تشکیل داد.
او در گردآوری و تدوین اشعار و اخبار کهن عرب سهم بسزایی داشت، به گفته‌ای ابوعمرو، بیش از هشتاد قبیله بزرگ عرب همچون ربیعه، مضر،
بنی جعده،
بنی اسد،
بنی تغلب و
بنی شیبان را گرد آورده و به صورت مجموعه‌هایی در
مسجد کوفه نگهداری می‌کرد.
اسحاق بن مرار شیبانی علاوه بر شعر، راوی احادیث نبوی نیز بوده و بیشتر منابع کهن از او به عنوان یکی از رجال حدیث یاد شده است.
وی از محدثین بزرگی چون
رکین بن ربیع شامی روایت کرده
و در
کتب سته روایاتی از او نقل شده است. علاوه بر این کتابی با عنوان
غریب الحدیث گردآوردی کرده که بخش‌هایی از آن را می‌توان در دو کتاب غریب الحدیث تالیف
ابوعبید قاسم بن سلام و
ابراهیم حربی باز یافت.
رجال‌نویسان روایات و احادیث وی را موثق و مورد اعتماد دانسته
و او را به گستردگی دانش و استفاده از منابع موثق ستوده‌اند با این حال برخی از معاصران در درستی روایات وی تردید کرده‌اند با انتقادی تند، وی را در ردیف دروغ‌پردازانی چون
خلف احمر و
حماد راویه نهاده، می‌گوید برای مال‌اندوزی و تقرب به بارگاه اشراف و بزرگان عرب به
جعل روایت روی آورد، چندانکه قبایل وی را اجیر می‌کردند، تا اشعار دیگران را به شاعران آنان نسبت دهد.
اسحاق بن مرار شیبانی در زمینه‌های گوناگون تبحر داشته که از جمله آنها
صرف،
نحو و
لغت است، منابع کهن او را در زمره بزرگ‌ترین
لغت‌شناسان روزگار خود نهاده‌اند.
وی با تالیف کتاب الجیم و نیز رساله‌های تک موضوعی گوناگون در
لغت، راه را برای تالیف و تدوین فرهنگ‌های جامعی که در سده‌های بعد به وجود آمد، هموار ساخت.
درباره تاریخ وفات اسحاق بن مرار شیبانی بین‌سال های ۲۰۵، ۲۰۶، ۲۱۰، ۲۱۳، ۲۱۶ ق اختلاف است.
اما در اینکه وی دیر زمانی زیسته و سرانجام در بغداد وفات یافته است، تردیدی نیست. بیشتر منابع روایت
ابن‌ندیم؛ یعنی ۲۰۶ ق را به عنوان تاریخ وفات او پذیرفته‌اند. به گزارش
یاقوت، ابوعمرو هنگام دیدار با اسماعیل بن حماد حدود ۱۱۵ سال داشته و در این صورت تاریخ ولادت وی باید حدود سال ۹۳ ق باشد. حال اگر گفته شاگردش ابن‌سکیت را که مرگ وی را در ۱۱۸ سالگی دانسته است، مستند بدانیم، درباره ی تاریخ مرگ وی سال ۲۱۰ ق درست می‌شود.
آثار لغوی اسحاق بن مرار شیبانی یکی از منابع عمده
تهذیب اللغه،
مجمل اللغه،
المحکم و المحیط الاعظم، و
التکمله و الذیل و الصله بوده است.
آثار ابوعمرو از این قرارند:
۱- آثار چاپی، کتاب النوادر که به
کتاب الجیم شهرت دارد.
۲- آثار یافت نشده: الابل، الحروف، خلق الانسان، الخیل، شرح کتاب الفصیح،
غریب الحدیث، غرب المصنف، الفرح، النحله و النوادر، کتاب الختم اشعار القبائل کتاب الخیل غریب المصنف و اللغات.
برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۶۷، برگرفته از مقاله «اسحاق بن مرار».
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
