• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

استقبال حجر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


این مقاله درباره یکی از مستحبات مسجدالحرام که روی آوردن به حجرالاسود، است می‌باشد.


استقبال حجر ترکیبی است از «استقبال» از ریشه «ق ـ ب ـ ل» به معنای روی کردن، پیش رفتن
[۱] معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، ج۵، ص۵۱.    
[۲] لسان العرب، ابن منظور، ج۱۱، ص۵۳۷، «قبل».    
[۳] لغت نامه، دهخدا، ج۲، ص۱۸۴۰، «استقبال».
یا روی کردن با رغبت
[۴] التحقیق فی کلمات القران، المصطفوی، ج۹، ص۱۸۶، «قبل».    
[۵] التحقیق، المصطفوی، ج۹، ص۱۸۸.    
؛ و «حجر» که در این جا مقصود حجرالاسود است. این ترکیب به معنای روی کردن به حجرالاسود است که از مستحبات مسجدالحرام به شمار می‌رود و در روایت‌هایی به آن سفارش شده و پیامبر به این شیوه رفتار کرده است.
[۶] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
[۷] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۴.
[۸] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰.    
[۹] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۴.


بر پایه روایتی، رکن حجر مهم‌ترین رکن کعبه است که حجرالاسود در آن نهاده شده
[۱۰] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۵.
[۱۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۶.
[۱۲] علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۱.    
[۱۳] علل الشرایع، الشيخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۲.
و سرآغاز و فرجام طواف است.
[۱۴] الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۰۴.
[۱۵] الکافی، کلینی، ج۴، ۶۰۶.    

[۱۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۸۸.    
از این رو، شماری از فقیهان شیعه به استحباب و برتری استقبال رکن حجرالاسود به هنگام نماز گزاردن درون کعبه فتوا داده‌اند.
[۱۷] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۷۴.    
[۱۸] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۶، ص۳۸۱.    
[۱۹] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۳، ص۱۱۶.    
بر پایه روایت‌هایی، سبب این اهمیت، پیمان گرفتن خدا از مردم در این مکان در جهان ذر
[۲۰] اعراف/سوره۷، آیه۱۷۲.    
پیش از بنای کعبه است.

افزون بر این، حجرالاسود را دست راست خدا در زمین خوانده‌اند که استلام آن همانند بیعت با خدا است.
[۲۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۵.
[۲۲] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۵۶۸.    
[۲۳] علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۲۴.    
[۲۴] علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۰.    
[۲۵] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
[۲۶] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۳۹.    
بر پایه روایات، اگر کسی نتواند از نزدیک آن را لمس کند، استقبال و اشاره به آن جایگزینی برای استلام آن است.
[۲۷] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
[۲۸] سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.
[۲۹] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۶.    
[۳۰] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
برخی با این تحلیل که هر چیز در جهان ماده نمونه‌ای در جهان بالا دارد، استقبال حجرالاسود را مجاز دانسته و آن را در حقیقت استقبال چیزی دانسته‌اند که برابر با آن در آسمان جای دارد.
[۳۱] مرآة العقول، المجلسی، ج۱۵، ص۴۷۴.    

به هر روی، به نظر می‌رسد استقبال حجرالاسود، هم به دلیل اهمیت خود آن و هم به سبب اهمیت رکنی که حجرالاسود در آن قرار دارد، از مستحبات مسجدالحرام است. در حدیثی قدسی آمده که هنگام عروج پیامبر به آسمان، به وی فرمان داده شد تا به حجرالاسود رو کند و تکبیر گوید و او همین گونه رفتار کرد.
[۳۲] الکافی، الکلینی، ج۳، ص۴۸۵.
بر پایه روایتی از پیامبر حجرالاسود روز قیامت به سود استلام گران و استقبال کنندگان خود گواهی می‌دهد.
[۳۳] مسند احمد، ج۱، ص۳۰۷.
[۳۴] علل الشرایع، شیخ صدوق، ج۲، ص۴۲۷.    
[۳۵] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰.    
این سخن پاسخی است به گفته عمر بن خطاب که هنگام استقبال حجرالاسود، آن را فاقد هر گونه سود و زیانی دانسته بود.
[۳۶] اخبار مکه، الفاکهی، ج۱، ص۱۰۵.    
[۳۷] سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.




۴.۱ - هنگام ورود به مسجدالحرام

فقیهان شیعه
[۳۸] الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۹۸.    
[۳۹] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۵۲.    
و اهل سنت
[۴۰] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۳.
[۴۱] الفقه الاسلامی، وهبة الزحيلي، ج۳، ص۲۲۲۳.
بر پایه برخی روایت‌ها
[۴۲] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
[۴۳] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۶.    
[۴۴] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
[۴۵] سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.
[۴۶] سبل السلام، الكحلاني، ج۲، ص۲۰۶.
به استحباب استقبال حجرالاسود و اشاره به آن، پیش از طواف کعبه فتوا داده‌اند. به باور برخی، سخن شماری از فقیهان پیشین امامیه نشانگر وجوب استقبال حجرالاسود پیش از طواف است.
[۴۷] المقنعه، شیخ مفید، ص۴۰۰.    
[۴۸] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
به نظر مشهور امامیه، این کار واجب نیست. برخی آن را در آغاز طواف، تاسی و اقتدا به معصوم و مستحب شمرده‌اند.
[۴۹] الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۱۸.
[۵۰] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
[۵۱] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۲۹۱.    
برخی نیت طواف را در حال روبه رو شدن با حجرالاسود مناسب دانسته‌اند.
[۵۲] الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۸.    
[۵۳] کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
[۵۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۲۹۱.    
فقیهان شافعی در این زمینه دیدگاهی نزدیک به مشهور امامیه دارند و ترک استقبال را مایه ترک فضیلت دانسته‌اند؛ با این تفاوت که روی کردن با همه بدن به سوی حجرالاسود و نزدیک شدن به آن را در حال استقبال و پیش از نیت طواف، سفارش کرده‌اند.
[۵۵] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۳.    
[۵۶] المجموع، النووی، ج۸، ص۳۲.    
برخی از اهل سنت استقبال با همه بدن را ضروری و ترک آن را مایه تردید در صحت طواف دانسته‌اند.
[۵۷] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۳.
شماری از فقیهان تکرار استقبال حجرالاسود و اشاره به آن را در صورت امکان نداشتن استلام، در هر دور طواف، با برخی روایت‌ها سازگار دانسته‌اند.
[۵۸] المقنعه، شیخ مفید، ص۴۰۲.    
[۵۹] بدائع الصنائع، الکاسانی، ج۲، ص۱۴۷.    
[۶۰] الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۹۸.    


۴.۲ - پیش از رفتن به مسعی

بسیاری از فقیهان شیعه
[۶۱] المقنعه، شیخ مفید، ص۴۲۰.    
[۶۲] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۱.    
[۶۳] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۷.    
[۶۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۰.    
بر پایه روایاتی
[۶۵] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
[۶۶] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
[۶۷] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۱۴۴.    
[۶۸] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۴.    
از اهل‌بیت پیامبر به استحباب استقبال و اشاره به حجرالاسود پس از نماز طواف و پیش از رفتن به مسعی، فتوا داده‌اند. این استحباب هنگامی است که نزدیک شدن به حجر برای زائر امکان نداشته باشد یا با سختی و آزار رساندن به دیگران همراه شود.
[۶۹] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۹.
[۷۰] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۳.    
شماری از فقیهان اهل سنت استقبال حجر را در این مرحله سنت شمرده‌اند.
[۷۱] المصنف، ابن ابی شیبه، ج۴، ص۴۵۸.
[۷۲] المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۲.    


۴.۳ - استقبال حجر از صفا

بر پایه فتوای فقیهان امامی، روی کردن به حجرالاسود از روی کوه صفا پیش از نیت سعی
[۷۳] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۱.    
[۷۴] السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۸.    
[۷۵] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۱.    
همراه گفتن ذکرهایی ویژه، مستحب است.
[۷۶] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
[۷۷] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
[۷۸] المقنع، الصدوق، ص۲۵۸.
آنان در حکمت و دلیل این استحباب و سنت، به روایتی از امام صادق علیه‌السّلام تمسک کرده‌اند که چون آدم در صفا ساکن شد و از آن جا نگاهش به حجرالاسود افتاد، خدا را با عظمت یاد کرد و زبان به تهلیل و تکبیر او گشود.
[۷۹] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۶.
[۸۰] علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۳۱.    
[۸۱] بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱۱، ص۲۰۶.    
[۸۲] بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱۱، ص۲۰۷.    


در منابع شیعه
[۸۳] التهذیب، طوسی، ج۵، ص۱۰۲.    
[۸۴] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۳.    
[۸۵] وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۴.    
[۸۶] کتاب الحج، محاضرات الخوئی، ج۵، ص۴۸۳.    
و اهل سنت
[۸۷] المصنف، عبدالرزاق، ج۵، ص۳۳.
[۸۸] المجموع، النووی، ج۸، ص۳۰.    
دعاها و ذکرهایی برای هنگام استلام یا روبه رو شدن با حجرالاسود، به عنوان آداب مواجهه با آن، آمده است. در حدیثی از امام صادق علیه‌السّلام به زائر سفارش شده است که هنگام نزدیک شدن به حجرالاسود با بالا بردن دستان خود، حمد و ثنای الهی را به جای آورد و بر پیامبر درود فرستاده، پذیرش کارهای خویش را از خداوند بخواهد و با اشاره به حجرالاسود، از ادای امانت خود یاد نماید و پیمانش را با خدا تازه کند.
[۸۹] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
[۹۰] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۱.    
بر پایه روایتی، تکبیر، تهلیل، تسبیح و دعا نیز هنگام استقبال حجرالاسود سفارش شده است.
[۹۱] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
[۹۲] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
[۹۳] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
[۹۴] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۱.    
در شماری از روایات، ذکرهایی دیگر سفارش شده‌اند.
[۹۵] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
[۹۶] الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
[۹۷] المقنع، شیخ صدوق، ص۲۵۸.


اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۴ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ الروضة البهیه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق؛ ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ سبل السلام: الکحلانی (م. ۱۱۸۲ق.) ، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ سنن الترمذی: الترمذی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق؛ علل الشرایع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛ الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.) ، اصفهان، مدرسه صدر مهدوی؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ لغت نامه: دهخدا (م. ۱۳۳۴ش.) و دیگران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مرآة العقول: المجلسی (م. ۱۱۱۱ق.) ، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ المصنف: ابن ابی شیبه (م. ۲۳۵ق.) ، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ المصنف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛ معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. ۳۹۵ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق؛ الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ المقنع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۵ق؛ المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۲ق.

۱. ↑ معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، ج۵، ص۵۱.    
۲. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۱۱، ص۵۳۷، «قبل».    
۳. ↑ لغت نامه، دهخدا، ج۲، ص۱۸۴۰، «استقبال».
۴. ↑ التحقیق فی کلمات القران، المصطفوی، ج۹، ص۱۸۶، «قبل».    
۵. ↑ التحقیق، المصطفوی، ج۹، ص۱۸۸.    
۶. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
۷. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۴.
۸. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰.    
۹. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۴.
۱۰. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۵.
۱۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۶.
۱۲. ↑ علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۱.    
۱۳. ↑ علل الشرایع، الشيخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۲.
۱۴. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۰۴.
۱۵. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ۶۰۶.    
۱۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۸۸.    
۱۷. ↑ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۷۴.    
۱۸. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۶، ص۳۸۱.    
۱۹. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۳، ص۱۱۶.    
۲۰. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۷۲.    
۲۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۵.
۲۲. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۵۶۸.    
۲۳. ↑ علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۲۴.    
۲۴. ↑ علل الشرایع، الشیخ الصدوق، ج۲، ص۴۳۰.    
۲۵. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
۲۶. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۳۹.    
۲۷. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
۲۸. ↑ سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.
۲۹. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۶.    
۳۰. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
۳۱. ↑ مرآة العقول، المجلسی، ج۱۵، ص۴۷۴.    
۳۲. ↑ الکافی، الکلینی، ج۳، ص۴۸۵.
۳۳. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۳۰۷.
۳۴. ↑ علل الشرایع، شیخ صدوق، ج۲، ص۴۲۷.    
۳۵. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰.    
۳۶. ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج۱، ص۱۰۵.    
۳۷. ↑ سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.
۳۸. ↑ الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۹۸.    
۳۹. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۵۲.    
۴۰. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۳.
۴۱. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحيلي، ج۳، ص۲۲۲۳.
۴۲. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
۴۳. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۶.    
۴۴. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۷.    
۴۵. ↑ سنن الترمذی، الترمذی، ج۲، ص۱۷۵.
۴۶. ↑ سبل السلام، الكحلاني، ج۲، ص۲۰۶.
۴۷. ↑ المقنعه، شیخ مفید، ص۴۰۰.    
۴۸. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
۴۹. ↑ الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۱۸.
۵۰. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
۵۱. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۲۹۱.    
۵۲. ↑ الروضة البهیه، الشهید الثانی، ج۲، ص۲۴۸.    
۵۳. ↑ کفایة الاحکام، محمد باقر السبزواری، ج۱، ص۳۳۰.    
۵۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۲۹۱.    
۵۵. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۳.    
۵۶. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۳۲.    
۵۷. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۳۸۳.
۵۸. ↑ المقنعه، شیخ مفید، ص۴۰۲.    
۵۹. ↑ بدائع الصنائع، الکاسانی، ج۲، ص۱۴۷.    
۶۰. ↑ الدروس، شهید اول، ج۱، ص۳۹۸.    
۶۱. ↑ المقنعه، شیخ مفید، ص۴۲۰.    
۶۲. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۱.    
۶۳. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۷۷.    
۶۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۰.    
۶۵. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
۶۶. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
۶۷. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۱۴۴.    
۶۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۴.    
۶۹. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۹.
۷۰. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۳.    
۷۱. ↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۴، ص۴۵۸.
۷۲. ↑ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۲.    
۷۳. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۶۱.    
۷۴. ↑ السرائر، ابن ادریس، ج۱، ص۵۷۸.    
۷۵. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۱.    
۷۶. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
۷۷. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
۷۸. ↑ المقنع، الصدوق، ص۲۵۸.
۷۹. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۱۸۶.
۸۰. ↑ علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۴۳۱.    
۸۱. ↑ بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱۱، ص۲۰۶.    
۸۲. ↑ بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱۱، ص۲۰۷.    
۸۳. ↑ التهذیب، طوسی، ج۵، ص۱۰۲.    
۸۴. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۳.    
۸۵. ↑ وسائل الشیعه، الحر العاملی، ج۱۳، ص۳۱۴.    
۸۶. ↑ کتاب الحج، محاضرات الخوئی، ج۵، ص۴۸۳.    
۸۷. ↑ المصنف، عبدالرزاق، ج۵، ص۳۳.
۸۸. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۳۰.    
۸۹. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
۹۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۱.    
۹۱. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۰۳.
۹۲. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
۹۳. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
۹۴. ↑ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۳۱.    
۹۵. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۰.
۹۶. ↑ الکافی، الکلینی، ج۴، ص۴۳۱.
۹۷. ↑ المقنع، شیخ صدوق، ص۲۵۸.


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«استقبال حجر».    




جعبه ابزار