استقبال از حاجیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این مقاله درباره استقبال و به پیشواز حاجی یا زائر رفتن در
ایران و کشورهای دیگر می‌باشد.
استقبال از ریشه «ق ـ ب ـ ل» به معنای روی آوردن،
روبه رو شدن،
پیشداشت
برای خوشامدگویی به
مهمان یا
مسافر تا مسافتی در مسیر آمدن او، پیش رفتن، پیشواز رفتن
و متضاد
بدرقه است.
در پیشواز این مفهوم نهفته که استقبال شونده به محل سکونت و
وطن خود نرسیده و در خانه خود اقامت نکرده است.
استقبال از مسافران در میان مردم گوناگون، عرفی رایج بوده و از آداب اسلامی و سیره
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله) است.
در گزارشی، به استقبال پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌واله) از
جعفر طیار، هنگام بازگشت او از
حبشه، اشاره شده است.
بر پایه گزارشی دیگر، پیامبر همراه
مهاجران و
انصار در بازگشت مجاهدان از سریه‌ها، به استقبال آنان می‌رفتند.
مردم
مدینه نیز از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌واله) و سپاهیان
اسلام هنگام بازگشت از برخی غزوه‌ها، در ورودی شهر استقبال می‌کردند.
تنگه‌های ورودی مدینه که «ثنیة الوداع» خوانده می‌شد، مکان استقبال و بدرقه مسافران و مجاهدان در آغاز اسلام بود.
استقبال از مسافر، در زمره ضروریات عرفی است. به فتوای شماری از مراجع، بیرون رفتن از مسجد در حال اعتکاف برای استقبال از مسافر جایز است.
مسلمانان به این کار به منزله یکی از سنن و آداب اسلامی اهتمام داشته‌اند. در هجرت نبوی، مردم یثرب برای استقبال از پیامبر چندین روز به قبا در بیرون شهر رفتند تا آن گاه که به دیدار ایشان توفیق یافتند.
گزارش‌هایی نیز از سیره مردم در استقبال از اهل بیت: در دست است؛ مانند استقبال از امام علی علیه‌السّلام .
پیشواز حج گزاران هم مشمول ادله عام رجحان استقبال از مسافران است و هم به صورت ویژه تایید شده است. در روایتی پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌واله) سفارش کرده است: پیش از ورود حاجی به خانه‌اش او را دیدار کرده، بر او
سلام و با او مصافحه نمایید و از وی بخواهید تا برای شما آمرزش جوید؛ زیرا او خود آمرزیده است.
امام سجاد علیه‌السّلام مردم را به شتافتن برای سلام دادن به
حج گزاران و مصافحه و تکریم آنان دعوت می‌کرد تا در پاداش حاجیان سهیم گردند.
در روایت‌هایی گرامی داشتن حاجیان و عمره گزاران، لازم شمرده شده است.
بر پایه حدیثی از
امام صادق علیه‌السّلام ثواب
معانقه با حج گزاری که هنوز غبار سفر بر چهره دارد، همانند پاداش استلام
حجرالاسود است.
بر پایه روایتی،
جبرئیل و گروهی از فرشتگان پس از اتمام حج
آدم علیه‌السّلام در سرزمین ابطح یا ردم از او استقبال کردند و حج گزاردنش را به او تبریک گفتند.
در روایت‌هایی، حاجیان و عمره گزاران در زمره مهمانان
خدا دانسته شده‌اند.
امام صادق علیه‌السّلام در دیدار گروهی از حاجیان، حج گزاری خانه خدا،
زیارت قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌واله) و
تشیع را به آنان تهنیت گفت.
بر پایه روایتی، پس از بازگشت امام سجاد علیه‌السّلام از حج، شبلی که از
متصوفه به شمار می‌رفت و خود در موسم حج شرکت کرده بود، به استقبال ایشان رفت. امام با بیان حکمت‌ها و اسرار باطنی حج، به نقد حج ظاهری او پرداخت.
تکریم حج گزار که در راه رضای حق با تحمل سختی‌های فراوان و هزینه کردن مال و دوری از وطن به حج رفته؛ دستیابی به پاداش اخروی؛ و بهره گرفتن از پاداش حج گزار، از مهم‌ترین اهداف این استقبال به شمار می‌آیند.
بهره وری از معنویت و نورانیت حاجی و برخورداری از دعای خیر او، نیز در زمره این اهداف است. شاید از همین رو است که در شماری از روایت‌های پیش گفته، دیدار حاجی پیش از ورود به خانه تا هنگامی که هنوز غبار سفر بر چهره دارد، سفارش شده تا دیدار با او هنگامی انجام گیرد که هنوز گناهی نکرده و همچنان آمرزیده است و نور حج بر سیمای خود دارد. با توجه به مضامین روایات، برخی استقبال را سنتی حسنه و کاری
مستحب شمرده‌اند.
استقبال از حاجی پیشینه‌ای به درازای حج گزاری دارد.
در دوران گذشته، سختی راه و طولانی بودن سفر حج، بر اشتیاق مردم برای دوباره دیدن حاجی می‌افزود. در میان
مسلمانان بسیاری از آیین‌های استقبال مشترک هستند؛ اما به فراخور فرهنگ و آداب ملل مختلف، تفاوت‌هایی نیز دارند.
یکی از آداب پیشواز، بیرون رفتن از شهر یا روستا است. استقبال کنندگان در فاصله چند صد متری تا چند کیلومتری محل سکونت حاجی، به تناسب شان و جایگاه اجتماعی او، رسیدنش را انتظار می‌کشند. ضرب المثل فارسی «مشک خالی پرهیز آب؟» از رسمی کهن در استقبال از حاجیان حکایت دارد.
در این مراسم، اقوام و آشنایانی که می‌خواهند به حاجی ارادت ورزند، هنگام ورود او با مشک‌های
آب که تا مکان استقبال حاجی حمل کرده‌اند، فریاد می‌زنند: «پرهیز آب». یعنی: مراقب باشید که با آب خیس نشوید. شمار حاملان مشک‌ها و مسافتی که پیش پای حاجی آب پاشی می‌شود، بیانگر میزان احترام و تکریم او است.
در مناطق گوناگون
ایران، اقوام و آشنایان نزدیک در ایستگاه‌های پرواز به استقبال حاجی رفته، گاه مسافت‌های طولانی را برای رسیدن به فرودگاه می‌پیمایند. در برخی مناطق، چند روز پیش از بازگشت حاجی، شماری از نزدیکان او به
تهران آمده، پس از دیدار با حاجی، یکی از جوانان همراه نشانه‌ای همچون عرقچین یا
عمامه او، زودتر به شهر بازمی گردد و خبر بازگشت و سلامت وی را به خانواده او می‌دهد و پاداش می‌گیرد.
چاووش خوانی از دیگر آداب استقبال از حاجیان و زائران است. چاووش خوانان نقشی ویژه و خاطره انگیز دارند. آن‌ها اشعاری در تهییج مردم به سفرهای زیارتی و فراهم کردن اسباب و لوازم سفر می‌خوانند. از این سروده‌ها می‌توان نوع وسایل سفر حاجیان را دریافت. آنان در پیشواز حاجیان، از جانب زائران، اشعاری برای استقبال کنندگان می‌خوانند که از بازگشت ایشان به
وطن و نیابتشان از مردم در زیارت، حکایت دارد. از جمله می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد:
آمدند از راه حج و رویشان دارد شر
از
طواف کعبه و
پیغمبر و شاه
نجفحاجیان از حرم امن خدا آمده‌اند
شادمان در وطن از
سعی و صفا آمده‌اند
شکر بسیار
خدا را که به ایران عزیز
حاجیان از حرم امن خدا آمده‌اند
معمولا در میان هر دوبیتی که خوانده می‌شود، همراهان اشعاری از این گونه می‌خوانند و با صدای بلند
صلوات می‌فرستند:
نشود ناطقه‌ای لال به هنگام ممات
آن زبانی که فرستد به محمد صلوات
نشود خسته و درمانده و هم بی حرکات
آن زبانی که فرستد به محمد صلوات
عطرافشانی با عود و عنبر و اسپند، آب پاشی کوچه‌ها،
قرائت قرآن، نصب پارچه نوشته‌هایی با مضمون آرزوی قبولی حج و خوشامدگویی از جانب اعضای
خانواده و دوستان و آشنایان، از آدابی هستند که کم و بیش در همه جا انجام می‌شود. در بعضی از شهرها نخل‌ها یا کوچه‌ها را با شاخ و برگ درختان تزیین می‌کنند یا داربست‌های چوبی در کوچه و خیابان نصب می‌نمایند که طاق نصرت خوانده می‌شوند و معمولا با قالی و گل و آیینه و
قرآن زینت می‌یابند.
قربانی کردن
گوسفند و
گاو و
شتر به شکرانه بازگشت حاجی و هم هنگام با پیشواز او در مناطق گوناگون ایران رواج دارد. در مناطقی از
آذربایجان، به نشانه شادمانی، گوسفندان آماده ذبح را با حنا تزیین می‌کنند.
پذیرایی از مهمانان با
آب زمزم، خرمای
مدینه، شربت و شیرینی و اطعام آنان نیز از آیین استقبال ایرانیان است. در این مراسم، حاجی با اهدای سوغاتی که از آن جا آورده، به خویشان و نزدیکان یادآوری می‌کند که در
سفر به یاد آنان بوده است. در بسیاری از شهرها، حاجی تا سه روز، یک هفته و حتی یک ماه در منزل «جلوس» دارد و از کسانی که برای تبریک و خوشامدگویی به منزل او می‌آیند، پذیرایی می‌کند.
بیشتر آیین‌های پیش گفته در ایران، در دیگر سرزمین‌های اسلامی نیز رواج دارند. البته تفاوت‌هایی نیز در آداب آنان دیده می‌شود.
در
ترکیه استقبال از حاجی در مراسمی گسترده به نام «تهنیه» انجام می‌گیرد. در این مراسم که در همه جای این کشور با اندکی اختلاف بر گزار می‌شود، یک ماه پیش از ورود حاجی، در خانه و اتاق‌های آن به رنگ سبز آراسته می‌گردد و برای زنان خانه نیز لباس سبز دوخته می‌شود. در مراسم خوشامدگویی، حاجی بر سر چفیه و بر دوش عبا می‌اندازد. مردم کتف راست و چپ او را می‌بوسند و کف دست راست او را بوسه زده، به آن تبرک می‌جویند. سپس پشت سر وی پیاده و تکبیرگویان به سوی خانه‌اش حرکت می‌کنند. در برخی مناطق دو یا سه کیلومتر مسیر استقبال را می‌پیمایند و خانواده حاجی به کسانی که برای پیشواز آمده‌اند، چفیه هدیه می‌دهند. حاجی به هنگام ورود، نخست به
زیارت آخرین حاجی محل می‌رود. معمولا سه روز جشن بر پا است و هر روز برنامه‌ای خاص اجرا می‌شود.
این مراسم جزئیات فراوان دارد و هر گروه از مردم به گونه‌ای در آن شرکت می‌جویند. مثلا دختران دم بخت روز نخست تهنیه، لباس‌های سنتی به نام کافتان و جامه‌های اطلسی می‌پوشند و بر سرشان تاج عروس نهاده، از مهمانان پذیرایی می‌کنند. دختران در روزهای دوم و سوم نیز به گونه‌ای دیگر لباس می‌پوشند. به برکت بازگشت حاجی، بسیاری از مادران در همین مراسم برای پسرانشان دختری برمی گزینند. در این مراسم، با خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مخصوص و نیز قلیان و سیگار از مردم پذیرایی می‌شود. از خوراکی‌ها گونه‌ای
آجیل به نام
آجیل حاجی، شربتی به نام خوشاب و گونه‌ای شیرینی به نام عاشوره است که افزون بر این مراسم، در روزهای
محرم به یاد
امام حسین علیه‌السّلام پخته و پخش می‌شود. حاجی در این جشن، خاطرات زیارت خود را برای مردم بازگو می‌کند و همه با شنیدن سخنان او
دعا می‌کنند که خدا این زیارت را به آنان نیز عطا فرماید. پیشتر میان مردم ترکیه انتظار دیدار حاجی چنان طاقت فرسا بود که ضرب‌المثل ترکی «منتظر است مانند انتظار حاجی» رایج شد. امروزه اجرای این مراسم در ترکیه کم رنگ شده است.
در
تاجیکستان برای احترام نهادن به حاجی، گاه تا ۱۰۰کیلومتر به پیشواز او می‌شتابند و حتی
لباس احرام او را تکه تکه کرده، برای
تبرک نزد خود نگاه می‌دارند. مراسم استقبال نیز با جشن‌های شکوهمند و مجالس سخنرانی همراه است و حاجی خاطرات سفر خود را برای همه بازمی گوید.
در
اردن با ریختن شیرینی از پنجره‌ها بر سر حاجی، از او استقبال می‌کنند. اشتیاق جوانانی که هنوز به
حج مشرف نشده‌اند، برای میزبانی از حاجی در منزلشان، گاه به ستیز می‌انجامد.
در دیگر کشورهای عربی همچون
سوریه و
امارات، برخی خانواده‌ها هنگام بازگشت حاجی هلهله می‌کنند. این گونه هلهله و شادمانی «زغارید» نام دارد.
در گذشته حاجیان در قالب کاروان‌های حج از سوی حاکمان و مردم شهرهای گوناگون به گونه ویژه بدرقه و استقبال می‌شدند. نمونه‌هایی از این مراسم مربوط به محمل‌هایی بود که هر ساله در مراسمی خاص به حج گسیل می‌شد. مهم‌ترین این محمل‌ها، محمل شامی (حامل صره) و محمل مصری (حامل جامه) بود که به دلیل امنیت بیشتر از همه محمل‌ها بزرگ‌تر بودند و در جده و
مکه از آن‌ها استقبال رسمی می‌شد. شماری از شرفای مکه، جدا از ملاحظات سیاسی که در استقبال از محمل‌ها و امرای دیگر سرزمین‌ها داشتند، خود را به استقبال از همه حاجیان در موسم حج پایبند می‌دانستند و حتی به مردم اجازه بیرون رفتن از مکه را برای استقبال می‌دادند.
حتی میان برخی از شرفای مکه مرسوم بود که تا مدینه به استقبال حاجیان می‌رفتند و پس از اتمام موسم نیز از مکه تا مدینه آن‌ها را بدرقه می‌کردند.
در استقبال از این کاروان‌ها که معمولا پس از انجام
مناسک حج و هنگام عزیمت به مدینه از باب عنبریه وارد می‌شدند، توپ‌هایی شلیک می‌گشت.
حدیبیه حشمتی از منازلی بوده که پنج منزل از مدینه و ۲۰ منزل تا
شام فاصله داشته و پاشای جریده، هنگام ورود حاجیان، با شلیک توپ از آنان استقبال می‌کرده است. پاشای جریده از سوی حکمران شام با یک عراده توپ و ۲۰۰ سوار و ذخیره و ارزاق و مراسلات حاجیان شامی برای استقبال حاجیان فرستاده می‌شد.
از منطقه صروه در چهار منزلی معان به «استقبال چی حاج» به عنوان محل استقبال از حاجیان و فروش آذوقه یاد شده است. پاشای آن جا همراه گروهی از نظامیان به استقبال حاجیان می‌آمده است. همچنین به استقبال حکمران شام همراه سربازان فراوان، از حاجیان در منطقه معان، در فاصله پنج روز با
دمشق اشاره شده است.
هنگام رسیدن محمل به
مصر نیز جشنی شکوهمند برای استقبال از آن برپا می‌شد که حاکم مصر یا جانشین او در آن شرکت داشت. در این مراسم، حوض‌هایی از شربت پر می‌شد و تا سه روز به مردم شربت می‌دادند.
در این میان، استقبال برخی از مردم شهرهای گوناگون حجاز از کاروان‌های حج و محمل‌ها، با انگیزه‌هایی همچون کار، تجارت، خرید و فروش یا دریافت هدایا نیز همراه بود. هورگرونیه، خاورشناس هلندی، از مطوفانی نام برده که در جده به استقبال حاجیان می‌آمدند و سپس مشتریان خود را به منزلشان در مکه می‌بردند و تا پایان مناسک همراهی می‌کردند.
در گزارشی دیگر آمده که مردم مدینه تا سرزمین «جرف» به استقبال حاجیان آمده، آن‌ها را به منازل خود دعوت می‌کردند. محبت مردم
مدینه به زائران حرمین شریفین چندان بود که کودکان در کوچه‌ها با خواندن اشعار برای زائران،
محبت و دلبستگی خود را به آنان نشان می‌دادند. مردم مدینه در موسم حج و جز آن، زائران را به منزل خود دعوت کرده، در اطعام و احسان به آن‌ها از یکدیگر سبقت می‌جستند. ایشان دل زائران را شاد و از آنان دلجویی می‌کردند. حتی اگر توان مالی نداشتند، وام گرفته، در مهمان نوازی کوتاهی نمی‌کردند. اگر در موسم حج در خانه‌ای از حاجیان پذیرایی نمی‌شد، همگان صاحب آن خانه را سرزنش می‌کردند و او را به دلیل پذیرایی نکردن از حاجیان، بی
سعادت می‌شمردند.
بر پایه گزارش‌های تاریخی، مردم و حاکمان از زائران خانه خدا با شادی استقبال می‌کردند و تمنایشان این بود که خدای والا در سال‌های آینده نیز حج را روزی آنان سازد. حتی امیران و حاکمان شهرها گاه خود به استقبال کاروان‌ها می‌شتافتند یا با شنیدن خبر بازگشت کاروان حج، گروهی را به نمایندگی از خود برای پیشواز آنان می‌فرستادند یا به برکت قدوم حاجیان، برای زندانیان فرمان
عفو صادر می‌کردند. به گزارش
سعدی، در روزگار وی، مراسمی شکوهمند در پیشواز حاجیان برگزار می‌شد و مردم با
تهلیل و
تکبیر و شادی تا دو منزل، از حاجیان استقبال می‌کردند.
این از حکایتی برمی آید که سعدی هنگام بازگشت از مکه مکرمه درباره یکی از دوستانش آورده است. به سفارش سعدی، حاکم، دوست وی را به کار گماشته بود. اما
سخن چینی حسودان سبب شد که او به زندان بیفتد و به انواع عقوبت گرفتار شود تا آن که مژده بازگشت حاجیان به سلامت، سبب شد حکمران عقوبت او را برداشته، خلعتش دهد و مقامش را بازگرداند و حتی وی را به عنوان پیشوای استقبال کنندگان، به پیشواز حاجیان بفرستد. او نیز تا دو منزل به استقبال سعدی شتافت و این گونه از او قدردانی کرد.
بر پایه گزارش‌هایی در منابع تاریخی، استقبال از حاجیان به شکل جشن عمومی در شهر انجام می‌شده است. از جمله به سال ۳۱۷ق. برای استقبال از حاجیان،
بغداد را آراستند.
در گزارشی دیگر درباره استقبال از حاجیان بغدادی آمده است که هنگام ورود، شب را در یاسریه در حومه بغداد می‌خوابیدند و صبح وارد شهر می‌شدند تا مردم بتوانند از آن‌ها به خوبی استقبال کنند. حاجیان شرق نیز که از بغداد به
وطن خود بازمی گشتند، در این شهر از سوی خلیفه استقبال می‌شدند.
در گزارش‌های تاریخی و سفرنامه‌های حج کمتر به موضوع استقبال و مراسم و آیین‌های آن پرداخته شده است. گزارش‌هایی که به تفصیل به این موضوع و تشریح مراسم استقبال پرداخته باشند، بسیار اندک و انگشت شمارند. از جمله می‌توان به رساله روزنگار استقبال از حجاج نوشته سید محمد حسین رضوی همدانی اشاره کرد. نویسنده این رساله همراه دو تن از شهرستان
رشت به قصد استقبال از برادرش که دانشوری نام آور و از شخصیت‌های برجسته
دوران قاجار در آن شهر بوده، به
کرمانشاه رفته است. بر پایه این گزارش، گروه‌های گوناگون مردم از جمله حاکمان شهرها و دانشوران طراز اول در مسیر کرمانشاه تا تهران از برادر وی استقبال کرده‌اند.
میراث شهاب، ش۴۱-۴۲، ص۳۸، «روزگار استقبال از حجاج».
اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۰ق؛ اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ اعلام الوری: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۷ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ به سوی‌ام القری: رسول جعفریان، مشعر، ۱۳۷۳ش؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش؛ تاریخ معالم المدینه: احمد یاسین احمد الخیاری، بیروت، دار العلم، ۱۴۱۲ق؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تاریخ مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.) ، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق؛ تحریر الوسیله: امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش.) ، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق؛ ثواب الاعمال: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، قم، الرضی، ۱۳۶۸ش؛ حج در اندیشه اسلامی: سید علی قاضی عسکر، مشعر، ۱۳۷۵ش؛ حج در گلستان سعدی: محمد علاء الدین منصور، ترجمه: محدثی، قم، مؤسسه فرهنگی و آگاهی رسانی تبیان، ۱۳۸۷ش؛ الخصال: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ الدر الثمین: محمد الامین الشنقیطی (م. ۱۹۳۲م.) ، جده، دار القبلة للثقافة الاسلامیه، ۱۴۱۱ق؛ سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ سفرنامه حسام السلطنه: مراد حسام السلطنه، به کوشش رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۷۳ش؛ السیرة النبویه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق؛ شرح زندگانی من: عبدالله مستوفی، تهران، زوار، ۱۳۷۷ش؛ صفحات من تاریخ مکه: سنوک هور خرونیه، به کوشش محمد السریانی، ۱۴۱۱ق؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق: عمر سعیدی، دمشق، ۱۹۷۲م؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ فرهنگ فشرده سخن: زیر نظر حسن انوری، تهران، سخن، ۱۳۸۲ش؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ لغت نامه: دهخدا (م. ۱۳۳۴ش.) و دیگران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش؛ مجموعه مقالات هم اندیشی زیارات: حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر، ۱۳۷۸ش؛ مستدرک الوسائل: النوری (م. ۱۳۲۰ق.) ، بیروت، آل البیت: ، ۱۴۰۸ق؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق؛ مفردات: الراغب (م. ۴۲۵ق.) ، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ مکارم الاخلاق: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۲ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ میراث شهاب (فصلنامه): قم، کتابخانه نجفی؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۲ق؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م؛ وقعة صفین: ابن مزاحم المنقری (م. ۲۱۲ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«استقبال از حاجیان».
