استغاثه در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِستغاثه به کمک‌خواهی از
خدا هنگام بلا و رنج و گرفتاری اطلاق می‌شود.
واژه استغاثه،
مصدر باب استفعال از ریشه «غوث» به‌معنای طلب نصرت و فریاد‌رس خواهی
و استمداد در حال شدّت و محنت است.
این واژه از ریشه «غ‌ی‌ث» به‌معنای طلب باران،
مورد بحث این مقاله نیست. به گفته برخی، «غوث» در
اصل نجات دادن از ابتلا و محنت و قرار دادن شخص در پناه خود است. از این دیدگاه با دو قید «
نجات دادن و در پناه خود قرار دادن» فرق میان اغاثه و
انقاذ ، تخلیص، اعانه، نصر، انجاء و تفریج روشن‌می‌شود.
حقیقت استغاثه که شرط بندگی است،
استمداد از خداست، زیرا یگانه تأثیرگذار در عالم اوست و اگر از غیر وی (اولیای الهی) کاری ساخته است، به اذن او و به این جهت است که آنان مجاری فیض وی هستند
، بر این اساس، رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود:یگانه حقیقتی که بدان‌استغاثه می‌شود،
خداوند است
البتّه این به معنای روا نبودن استغاثه به اولیای الهی نیست، زیرا انسان‌های کامل با توجه به مقام خلافت الهی خویش، در حکم «مستخلفٌ عنه» بوده و می‌توانند مورد استغاثه واقع شوند، ازاین‌رو در منابع دینی دعاهایی وارد شده که در آن‌ها از اولیای‌الهی، چون
حضرت زهرا (علیهاالسلام)
و
امام عصر (عج)
استغاثه می‌شود، پس
شرک پنداشتن استغاثه به
ارواح مقدس ، نادرست بوده، از عدم فهم صحیح
توحید افعالی ناشی می‌شود.
نمونه آشکار استغاثه هنگامی است که
انسان به بیماری سختی مبتلا می‌شود یا در امواج توفان دریا گرفتار می‌آید و دست خود را از همه جا کوتاه می‌بیند و به اقتضای
فطرت توحیدی ، این حقیقت را درمی‌یابد که در عالم، قدرتی هست که بتواند وی را در هر شرایطی که باشد
نجات دهد. در این حالت، انسان با تضرّع و زاری، فقط به خدا استغاثه می‌کند.
مشتقّات واژه «استغاثه» در
قرآن ۴ بار به‌کار رفته که دو مورد آن به این بحث مربوط است:
۱. استغاثه سپاهیان
اسلام از خداوند در
جنگ بدر .
۲. استغاثه
پدر و
مادر به درگاه خداوند برای هدایت فرزند خویش
، افزون بر این، از برخی موارد که در آن واژه‌هایی مانند:«صرخ»،
«ندا»،
«دعا»،
به‌کار رفته و همچنین از
سیاق برخی
آیات ، مانند ۲۱۴ بقره،
مفهوم استغاثه استفاده می‌شود. «جؤار» نیز که مشتقات آن در آیات ۶۴۶۵
مؤمنون و ۵۳ نحل
آمده، به معنای بلند‌کردن صدا به استغاثه و در محدوده بحث داخل است.
در بسیاری از آیاتی که در آن‌ها از استغاثه سخن به میان آمده، به اجابت آن از سوی خداوند نیز تصریح شده‌است. استغاثه سپاهیان
اسلام در نبرد بدر، به اجابت خداوند مقرون شد و مؤمنان به وسیله خیل عظیمی از فرشتگان، امداد شدند:«اِذ تَستَغیثونَ رَبَّکُم فَاستَجابَ لَکُم اَنّی مُمِدُّکُم بِاَلف مِنَ المَلَئِکَةِ مُردِفین».
استغاثه
حضرت نوح (علیه‌السلام) نیز از دیگر مواردی است که با اجابت همراه شده و خداوند او و اهلش را از سختی بزرگ رهانید:«ونوحًا اِذ نادی مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واَهلَهُ مِنَ الکَربِ العَظیم»
آیه ۸۴
انبیاء به اجابت استغاثه ایّوب و برطرف شدن گرفتاری وی اشاره دارد:«واَیّوبَ اِذ نادی رَبَّهُ اَنّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ... • فَاستَجَبنا لَهُ فَکَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرّ...»، چنان‌که آیه ۸۷ سوره یاد شده
به اجابت استغاثه
ذوالنون (یونس (علیه‌السلام)) و
نجات وی از غم تصریح می‌کند:«وذَا النّونِ اِذ ذَهَبَ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمِّ...» و به‌طور کلّی، آیه ۶۲ نمل
:«اَمَّن یُجیبُ المُضطَرَّ اِذا دَعاهُ ویَکشِفُ السّوءَ...»، نیز آیه «وکَذلِکَ نُنجِی المُؤمِنین»
متضمّن این وعده است که خداوند استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت می‌کند و مؤمنان را از غم و اندوه می‌رهاند.
مضمون برخی از
احادیث نیز که تکرار
دعا را سبب برآمدن حاجت می‌داند، مؤیّد مطلب یاد شده است.
اجابت استغاثه، شرایطی دارد، از این‌رو استغاثه امّت‌هایی که پیامبران خویش را تکذیب کرده‌اند، به جز
قوم یونس هنگام ظاهر شدن عذاب الهی سودی به آنان نبخشیده است:«کَم اَهلَکنا مِن قَبلِهِم مِن قَرن فَنادَوا ولاتَ حینَ مَناص»
و استغاثه دوزخیانی که خروج از
جهنّم را با ناله از پروردگار خویش خواستار می‌شوند بی‌پاسخ می‌ماند:«والَّذینَ کَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ... و هُم یَصطَرِخونَ فیها رَبَّنا اَخرِجنا... فَما لِلظّلِمینَ مِن نَصیر»
یا با خطاب مخصوص به راندن سگ، رانده می‌شوند:«اخسَوا فیها ولا تُکَلِّمون»
یا از استغاثه آنان به «جؤار» (صدایی که
حیوانات وحشی هنگام گرفتاری، برای
نجات بلند می‌کنند)
تعبیر کرده و به صراحت به آن‌ها می‌گویند:شما از ناحیه ما یاری نمی‌شوید:«حتّی إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذاهم یجرون • لا‌تجروا الیوم إنّکم منّا لاتنصرون»
قرآن کریم به استغاثه برخی پیامبران و مؤمنان هنگام دچار‌شدن به شداید و رنج‌ها اشاره فرموده است:
حضرت نوح، هنگام گرفتار شدن به
طوفان و در برابر قومش که منکر رسالت الهی او بودند، به درگاه خدا استغاثه و تقاضای کمک و پیروزی کرد:«ونوحًا اِذ نادی مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واَهلَهُ مِنَ الکَربِ‌العَظیم».
از جمله «الکَربِ العَظیم» استفاده می‌شود که ندای نوح(علیه‌السلام) ندای عادی و عاری از استغاثه نبوده‌است
:«فدعا ربّه أنّی مَغلوب فَانتصِر= او به‌درگاه پروردگار عرضه داشت:من مغلوب (این قوم طغیانگر) شده‌ام. انتقام مرا از آن‌ها بگیر».
در این آیه نیز از جمله «اَنّی مَغلوب فَانتصِر» آمیخته بودن دعای نوح (علیه‌السلام) با‌استغاثه استفاده می‌شود.
استغاثه‌های
حضرت نوح (علیه‌السلام) سرانجام نتیجه بخشید و خداوند وی را بر قومی که منکر رسالتش بودند، با‌غرق‌کردن آن‌ها پیروز کرد.
حضرت ایّوب در طول زندگی خویش به بیماری شدید و طولانی دچار شد و به از دست دادن فرزندان و اموال مبتلا گردید. وی در این حال به درگاه خدا استغاثه‌کرد و خداوند،
استغاثه و دعای او را اجابت فرمود و سلامتی، عافیت، فرزندان و اموالش را به وی بازگردانید
:«واذکر عبدنا أیّوب إذنادی ربّه... = و‌به یاد بیاور بنده ما ایّوب را هنگامی‌که پروردگارش را خواند...».
در این آیات، ندای حضرت ایّوب با استغاثه همراه بوده است.
حضرت یونس هنگامی که در برابر مقاومت قوم متکبّرش به ستوه آمد و از آن‌ها فاصله گرفت، نشانه‌های عذاب الهی بر آن قوم نمایان شد. آنان در این حال به راستی
توبه کردند و عذاب الهی برطرف شد. حضرت یونس در قعر
دریا در دل
ماهی به وحدانیّت خداوند ندا داد و رفع گرفتاری خویش را از خدا خواستار شد،
«... ولا‌تَکُن کَصاحِبِ الحوتِ اِذ نادی وهُوَ‌مَکظُوم=... و مانند صاحب ماهی (یونس) مباش (که در تقاضای مجازات قومش شتاب کرد و گرفتار مجازات ترک اَولی شد) در آن
زمان که با‌نهایت اندوه خدا را خواند».
همان‌گونه که خداوند در پی استغاثه یونس در شکم ماهی او را
نجات داد، مؤمنان را نیز هنگامی‌که به درگاه خدا استغاثه کنند و او را بخوانند از رنج و بلا می‌رهاند.
از دیگر مواردی که در قرآن به استغاثه تصریح شده، استغاثه پدر و مادر
مؤمن به درگاه الهی، برای هدایت فرزند خود به راه راست و دوری وی از انحراف و بی‌ایمانی است:«وهُما یَستَغیثانِ اللّهَ ویلَکَ ءامِن اِنَّ وَعدَ اللّهِ حَقٌّ...»
بحارالانوار؛ بحوث فی‌الملل و النحل؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ جامع‌البیان عن تفسیر آی القرآن؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ سنن ابن‌ماجه؛ الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب؛ فرهنگ معارف اسلامی؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مکارم الاخلاق؛ المیزان فی تفسیر‌القرآن.
دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد سوم، برگرفته از مقاله«استغاثه در قرآن».
