استخدام (علم بدیع)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از اصطلاحات
ادبیات فارسی، استخدام بوده که در لغت به معنی «به خدمت گماردن» و در اصطلاح
علم بدیع آن است که از یک لفظ دو معنی مختلفِ آن را در سخن به کار گیرند، به گونه‌ای که اگر هر یک از آن دو معنی را در سخن اعتبار نکنند، در معنی آن خللی پدید آید. ادبا برای این اصطلاح انواع خاصی ارائه کرده‌اند ، که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
برای استخدام اقسامی ذکر شده است:
از لفظی که دارای دو
معنی است، یکی از دو معنی را اراده کنند، و از
کلمه یا عبارتی دیگر (که ممکن است
ضمیر باشد) معنی دیگرِ آن را. مانند:
امــید هســـــت کـــــه روی مــــــلال در نکــشد •••• از این سخن که گلستان نه جای دل‌تنگی است
عــلی‌الخــــصوص کــــه دیــــباچــۀ هــمــایونش •••• به نامِ ســــعدِ ابوبکــــــرِ ســــعد بِنْ زنگی است (
سعدی)
شاعر در این قطعه، از خودِ کلمۀ «گلستان» معنی «گلزار» و از ضمیر «ش» (در کلمۀ «همایونش») که به کلمۀ «گلستان» راجع است، کتابِ
گلستان را اراده کرده است.
لفظی را که دارای دو معنی است بیاورند، و هر یک از آن دو معنی را از دو کلمه (که ممکن است دو ضمیر باشد) یا از دو عبارتِ جداگانه اراده کنند. مانند:
بــازآ کـــه در فراقِ تو چشم امیدوار •••• چون گوشِ روزه‌دار بر الله اکبر است (سعدی)
در این
بیت، منظور از «الله اکبر» در نسبت با «چشم»، تنگه‌ای است در شمال
شیراز که دروازۀ اصلی ورود به
شهر است، و منظور از «الله اکبر» در نسبت با «گوش»، آغازِ
اذانِ مغرب در
ماه رمضان است، که در حکمِ اجازۀ گشودن روزه است.
لفظی بیاورند که دارای دو معنی باشد، آن‌گاه دو لفظ دیگر بیاورند که هر یک از آن دو به یکی از معانی لفظ نخستین بازگردد.
استخدام ممکن است با صنعت «
ایهام» (توریه) اشتباه شود، زیرا در هر دو صنعت به لفظی نیاز است که دارای دو معنی باشد. تفاوت استخدام با ایهام آن است که در ایهام فقط یکی از دو معنی لفظ اعتبار می‌شود، و به معنای دیگر فقط اشاره‌ای می‌شود، امّا در استخدام حفظ هر دو معنی در سخن ضروری، و حذف هر یک موجب اختلال معنی است.
برخی از این صنعت با عنوان «اِستحدام» «اِستخدام» و «اِستحذام» نیز یاد کرده‌اند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «استخدام»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۴.
