استثناء (اصول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استثنا در
اصول فقه در مبحث مفاهیم و مبحث عموم و خصوص کاربرد دارد.
استثنا در
اصول فقه در دو جا کاربرد دارد:
۱. مبحث مفاهیم؛ از این جهت که آیا استثنا
مفهوم دارد یا خیر؟
۲. مبحث عموم و خصوص؛ از این جهت که اگر بعد از چند جملۀ به هم
عطف شده، استثنا واقع شود به کدام یک برمی‌گردد؟
استثنا گاهی رجوع به موضوع حکم می‌کند و گاهی رجوع به
حکم می‌کند.
الف: استثنا گاهی رجوع به موضوع حکم می‌کند مانند آن‌که بگوید:
عالم غیر
عادل را اکرام نکن، که بر
نهی از اکرام غیر عادل دلالت می‌کند.
در این فرض، استثنا بدون اشکال مفهوم ندارد یعنی دلالت بر وجوب اکرام عالم عادل نمی‌کند.
ادات استثنا در این موارد با ما بعدش صفت برای ما قبل به شمار می‌رود.
ب: گاهی استثنا رجوع به حکم می‌نماید مانند آن که بگوید:
عالمان، جز
فاسقان از ایشان را اکرام کن.
استثنا در این فرض بر انتفا حکم مستثنامنه از مستثنا دلالت می‌کند؛ لیکن در این که این دلالت به مفهوم است یا به منطوق، و یا در صورتی که ادات استثنا،
فعل یا متضمّن معنای فعل باشد مانند «لیس» و «لا یکون» دلالت آن به منطوق و اگر
حرف باشد به مفهوم است، اختلاف می‌باشد. قول نخست (دلالت به مفهوم) به مشهور نسبت داده شده است.
اگر گوینده در کلام خود چند جمله را به هم عطف کند سپس یک استثنا بیاورد (در صورت امکان رجوع استثنا به همۀ جمله‌ها)
قدر متیقن، رجوع استثنا به جملۀ آخری است؛ لیکن در این که علاوه بر جملۀ آخری به دیگر جمله‌ها نیز باز می‌گردد تا همۀ آن‌ها
تخصیص خورده و
مقیّد شوند یا نه، احتمال هر دو می‌رود و تعیین هر یک متوقّف بر وجود
قرینه بر آن است.
قول سومی نیز در مسأله وجود دارد که قائل به تفصیل است، بدین صورت که اگر جمله‌ها از جهت موضوع و
محمول متعدّد باشند استثنا به آخری برمی‌گردد ولی اگر چنین نباشد خواه تنها از جهت موضوع متعدّد باشند یا محمول، به تمامی جمله‌ها باز می‌گردد.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۵۱، برگرفته از مقاله «استثنا». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص۴۱۴.
