• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اردشیر جی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اردشیر جی پسر شاپور در یک خانواده زرتشتی در هند به دنیا آمد و تحصیلات تکمیلیش را در انگلستان ادامه داد. وی در احیای سنت و شعائر ملی میان جوانان تلاش زیادی کرد او از اعضای انجمن آزادی‌خواهان ایران بود و همچنین او در کودتای ۱۲۹۹ش، با رضاخان همکاری داشت. در یک کلام وی آسیایی استعمارزده بود.


اردشیر جی، پسر ابداجی، پسر شاپور در ۲۲ اوت ۱۸۶۵م در یک خانواده زرتشتی ایرانی‌تبار در بمبئی به دنیا آمد. پدر و پدر بزرگ او گزارشگران روزنامه انگلیسی تامیز در بمبئی بوده‌اند؛ از این رو اردشیر، نام خانوادگی «ریپورتر» را برگزید.
[۱] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۳.
[۲] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.

پدر و پدر بزرگش از کارمندان استعمار بریتانیا در بمبئی بوده‌اند. او سومین نماینده انجمن پارسیان هند بود که پس از درگذشت کی‌خسرو جی (خان صاحب) در سال ۱۲۷۲ش. به تهران آمد. وی در ایران، ازدواج کرد و حاصل ازدواجش دو پسر به نام‌های جمشید و شاپور بود که هر دو از ماموران سرویس اطلاعاتی بریتانیا بودند و اردشیر نیز در چنین محیطی پرورش یافت.
[۳] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۴.
[۴] انجمن زردتشتیان تهران از آغاز تا بنیاد، شماره ۴ و ۵، زمستان ۱۳۵۱، ص۵۵.
[۵] انجمن زردتشتیان تهران از آغاز تا بنیاد، شماره ۴ و ۵، زمستان ۱۳۵۱، ص ۶۶.


او در نوجوانی عازم انگلستان شد و با حمایت اینتلیجت سرویس، تحصیلات دانشگاهی را در رشته‌های علوم و حقوق سیاسی، تاریخ شرق و تاریخ باستان به پایان رسانید و عالی‌ترین آموزش‌های اطلاعاتی را فرا گرفت.
وی استعدادی سرشار از خویش به نمایش نهاد و کوشید چهره درخشانی از خود ترسیم کند و شایسته مهم‌ترین ماموریت‌های سرّی در ایران متلاطم در عصر مشروطیت و پس از آن باشد و وی را تا پایان عمر در زمره دوستان صمیمی رجال انگلیس، چون: سرپرست سایکس، سردنیس راس و... قرار دهد.
اردشیر در لندن اقامت داشت و مدتی بعد در سن ۲۷ سالگی به بمبئی بازگشت. او رابطه‌ای ویژه با سردلئونیل والتر و چیلد و برادرانش داشت و همین رابطه، نقشی اساسی در سرنوشت وی در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس ایفا کرد.
[۶] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۵.
[۷] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.


او در سال ۱۸۹۳م. که مصادف بود با واپسین سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه و بعد از نهضت تنباکو در ایران و به خطر افتادن منافع انگلیس به عنوان یکی از حامیان دولت انگلیس به ایران آمد و تا پایان عمر خود، نزدیک «چهل سال»، نقش مرموزی را در صحنه سیاست ایران بازی کرد.
[۸] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
[۹] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۵.
[۱۰] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۲۶.


فعالیت‌های چهل ساله اردشیر جی در ایران با دوران پر حادثه مشروطیت گره خورده بود، او در جریان مشروطیت، نقش فعالی داشت و با اکثر رجال سیاسی ایران، قبل و بعد از مشروطیت آشنایی داشت. در خاطرات تقی‌زاده می‌خوانیم که وقتی بعد از بمباران مجلس به دست نیروهای محمدعلی شاه، می‌خواهد به سفارت انگلیس پناهنده شود، نامه‌ای برای اردشیر می‌نویسد و اعتراف می‌کند از کسانی که با انگلیس ارتباط دارند فقط او را می‌شناسد.
دوره زندگی روزانه اردشیر جی در ایران مصادف با دوره انقلاب، تجدد و مشروطه‌خواهی بود، جوانان، جویای ترقی، نام و شهرت بودند و غرب را نشانه پیشرفت می‌دانستند. اردشیر جی در بیدار کردن احساسات ایران‌پرستی، آزادی، احیای سنت و شعائر ملی و تذکر مفاخر بین نسل جوان و رجال متجدد سعی زیادی ‌داشت و یکی از اعضای انجمن آزادی‌خواهان ایران بود.
[۱۱] ملک زاده، مهدی، زندگانی ملک المتکلمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۲۵ش، ص۱۳۵.


او سومین فرستاده انجمن پارسیان هند به ایران بود. وی برای تداوم ماموریت و تکمیل فعالیت‌های مانکجی _ که موفق به سازماندهی فعالیت‌های جاسوسی سرویس اطلاعاتی بریتانیا در ایران شد_ و در سال ۱۲۱۱ش، قبل از قتل ناصرالدین شاه وارد ایران شد.
[۱۲] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۱.
[۱۳] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۲.

میراث برجا‌ی‌مانده از مانکجی در زمینه‌های اطلاعاتی که مخالف روشنفکری و فراماسونری بود، بستر مناسبی برای فعالیت‌های اردشیر جی فراهم آورد. این در شرایطی بود که قتل ناصرالدین شاه، حاکمیت قاجار را با چالش فقدان اقتدار مواجه ساخته بود و ضعف ارکان حکومت باعث شد که قدرت وی بیشتر شود.

اردشیر جی در وصیت‌نامه خود به صراحت یاد‌آور می‌شود که شب‌های متمادی با رضاخان در بیابان‌های اطراف قزوین _ که محل تجمع قوای قزاق بود و با یاری‌گرفتن و تدارکات کانون‌های استعماری (نظیر: بانک شاهنشاهی، سفارت انگلیس و سرویس اطلاعاتی بریتانیا و ایران) آماده کودتا می‌شد _ درباره گذشته باستانی ایران صحبت کرده و زمینه‌های اقدام‌های ضد استعماری را با نجواهای استعماری باستان‌گرایی در او تقویت کرده است.
[۱۴] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۹.
[۱۵] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۵۰.

اردشیر مدت ۳۵ سال پس از مرگ خود به نقش خود در تربیت رضاخان برای به دوش گرفتن مسئولیت اداره ایران اشاره می‌کند. بنابر اعتراف اردشیر جی، او از ۱۲۹۶ش. با رضاخان آشنا می‌شود.
[۱۶] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۸.
[۱۷] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۹.
بر اساس منابع موجود، رضاخان از ۱۲۹۱ش. از طریق میرزا کریم‌خان دشتی با او در ارتباط بوده است. پس از آشنایی وی با رضاخان، او آموزش رضاخان را برعهده می‌گیرد و به زبانی ساده؛ تاریخ، جغرافیا و اوضاع سیاسی، اجتماعی و مملکتی ایران را برای او تشریح می‌کند.
با آمدن آیرون ساید به ایران به دستور وزارت جنگ انگلیس که در راس آن چرچیل قرار داشت، اردشیر جی همکاری نزدیک خود را برای اجرای کودتا با او آغاز می‌کند و در همین ارتباط، رضاخان را به وی معرفی می‌کند. آیرون ساید نیز با اعتماد به اردشیر برای انجام کودتا با رضاخان همکاری می‌کند.
[۱۸] تاریخ معاصر ایران، کتاب سوم، تهران، موسسه آموزشی و پژوهشی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۰، ص۱۰۷.
[۱۹] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۵۴.


مهمترین اقدام اردشیر جی در ایران، کشف رضاخان و معرفی او به ژنرال آیرون ساید انگلیسی است که اسباب کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ش. رضاخان را فراهم آورد.
اردشیر به تفصیل شرح می‌دهد که در خانه جمشید در تهران با رضاخان ملاقات کردم و اسباب آشنایی آیرون ساید، فرمانده نیروهای انگلیسی را در ایران فراهم ساختم. من به زبانی ساده؛ تاریخ، جغرافیا و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را برای رضاخان تشریح کردم.
رضاخان به ویژه مایل بود که سرگذشت مردانی را برایش نقل کنم که با همت خود، قدرت را به چنگ آورده بودند.
در به قدرت رسیدن رضاخان نباید از نقش سید ضیاالدین طباطبایی نیز گذشت. او با انجام ماموریت‌های خود برای دولت انگلیس در به قدرت رسیدن رضاخان، نقش بسیار موثری را ایفا کرد.
جی در خاطرات خود اذعان می‌کند که رضاشاه در مبارزه با روحانیان از راهنمایی‌های وی برخوردار بوده است.
او در توجیه حکومت دیکتاتوری رضاشاه می‌نویسد: «بدبختی اصلی ایران، بخصوص در دو قرن اخیر این بوده است که رژیم استبداد و سلطنت مطلق، توسط سلاطین اعمال می‌شد که ضعیف‌النفس و فاقد آمال و آرزوهای اصلی ملی برای ایران بودند».
[۲۰] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۷.


مهمترین خدمت او این بود که اسباب کودتای ۱۲۹۹ش. را فراهم آورد. چهره مرموز و مخوف اردشیر جی، چهره فعال سازمان جاسوسی انگلیس اینتلیجنت سرویس در ایران عصر قاجار و پهلوی و عضو مهم لژ بیداری ایران و همچنین خبرنگار روزنامه تایمز لندن بوده است.
رشید شهمردان، مورخ زردتشتی ایران در این باره می‌نویسد: «وی نه تنها بین رجال و درباریان و خاندان سلطنتی ایران [رجال مشروطه و سلسله پهلوی] طرف توجه و صاحب نفوذ بود؛ بلکه رجال سیاسی دولت انگلستان مقیم تهران نیز با نظر احترام به او می‌نگریستند و در مورد امور خاورمیانه به‌ویژه ایران، جویای نظریات او بودند.»

ارتباط با بهائیان و تشویق زرتشتیان به گرایش و پیروی به مسلک ساختگی و استعماری بهائیت، از دیگر اقدام‌های اردشیر جی بود که در تداوم فعالیت‌های مانکجی صورت گرفت. عکس‌العمل جامعه زرتشتی به این اقدام ضد دینی و تفرقه‌افکنانه اردشیر جی، در برخی منابع، نظیر: تاریخ زرتشتیان، نوشته رشید شهمردان به شکلی کلی بازتاب یافته است. همچنین اعلامیه‌های انجمن زرتشتیان یزد بر ضد اردشیر جی و اختلاف آنها با وی حکایت از اعتراض آنها به این تحرک استعماری و ضد دینی دارد. او همچنین ادامه‌دهنده شگرد استعماری مانکجی در زمینه باستان‌گرایی بود. خطرناک‌ترین اقدام او، شناسایی و ارتباط با رضاخان بود که به کمک عین‌الملک هویدا به نمایندگی بهائیان صورت گرفت.
[۲۱] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۳.


اردشیر جی، یازده‌ ساله بود که فرانسیس ترنر انگلیسی «لژ اسلام» را که به فراماسونری بریتانیا وابسته بود، در بمبئی تاسیس کرد و فعالیت‌های خود را برای جلب نخبگان از میان مسلمانان زرتشتیان، یهودیان و غیره آغاز کرد. پیوند اردشیر با فراماسونری بمبئی، با توجه به نقش مهم وی در فراماسونری ایران، موضوعی بسیار مهم است.
[۲۲] حائری، عبدالهادی، تاریخ جنبش‌های و تکاپوهای فراماسونری‌گری در کشورهای اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸، ص۷۱.
[۲۳] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۴.
[۲۴] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۵.


وی در تاسیس اولین لژ فراماسونری ایران مشارکت کرد. او مانند سلف خود، مانکجی، عضو دلبسته تشکیلات فراماسونری بود و با همکاری محفل سیاسی - فرهنگی مانکجی، لژ بیداری را تاسیس کرد. نقش تعیین‌کننده این لژ در انحراف نهضت مشروطیت، حکایت از کارایی این سلاح در مصادر مشروطیت به نفع کانون‌های استعماری دارد.
[۲۵] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۵.

اردشیر جی در تحریک عده‌ای از مشروطه‌خواهان برای تحصن در سفارت انگلیس حرکتی ماسونی_ اطلاعاتی بود که تاثیر شگرفی در انحراف مشروطیت از آرمان‌های دینی و ملی اولیه نهضت (عدالت و مردم‌سالاری دینی) داشت.
[۲۶] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۲.


او در اوایل مشروطیت، فرصت آشنایی و دوستی با هیچ‌ یک از رجال ایرانی را از دست نمی‌داد که یک نمونه از آن، ملاقاتی است که در سال‌های قبل از کودتای ۱۲۹۹ش. با دکتر مصدق به عمل ‌آورد. دکتر مصدق در (خاطرات و تاملات) خود به این ملاقات اشاره کرده، می‌نویسد: «بعد از شروع جنگ جهانی اول که دولت ترکیه، کاپیتولاسیون را الغا نمود، طی رساله‌ای، نظریات خود را برای این که دولت ایران هم همان رویه را تعقیب کند، منتشر کردم که در جامعه حسن اثر نمود. پس نماینده زرتشتیان هند در ایران (اردشیر جی) به دیدنم آمد و در ضمن صحبت اظهار کرد که رساله شما در سفارت انگلیس مورد بررسی قرار گرفت و گفتند که نویسنده تحت تاثیر تبلیغات آلمان قرار گرفته است؛ ولی من برای رفع هر گونه سوء تفاهم گفتم که نویسنده را سال‌هاست، می‌شناسم و او کسی نیست که تحت تاثیر سیاست بیگانه در آید.»
[۲۷] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
[۲۸] طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۵.


وی در نخستین جشن مشروطه به عنوان رئیس انجمن زرتشتیان، در مراسمی در میدان بهارستان شرکت کرد. در واقع، توجیه حضور او در ایران، رسیدگی به امور زرتشتیان بود که در آغاز در جنگ جهانی اول ۱۳۲۲ش به یزد و کرمان رفت.
[۲۹] موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ۳۹۱۹۴- ن.
از فعالیت‌های او در یزد و کرمان (محل اصلی تجمع زردتشتیات ایران) اطلاع دقیقی در دست نیست. دو سال بعد زرتشتیان کرمان طی ارسال تلگرافی وی را به رسمیت نشناختند. مستشار‌الدوله، وزیر داخله وقت، نیز پس از وصول تلگرام اعلام کرد که دولت ایران هم، او را به رسمیت نمی‌شناسد و وی حق دخالت را در امور زرتشتیان را ندارد.
[۳۰] موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۸۱- ن.
انجمن زرتشتیان تهران نیز اعتراض خود را مبنی بر عدم تایید صلاحیت و اخراج وی، ابراز داشتند.
[۳۱] موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۸۳ – ن.
سپس وزیر خارجه ایران نیز اعتراض زرتشتیان ایران را در باره فعالیت‌های اردشیر جی به کنسولگری ایران در هند اطلاع داد و از انجمن اکابر پارسیان هند خواست که نماینده دیگری را برای آنان اعزام کند.
[۳۲] موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۱۸۷ – ن.

ولی یک سال بعد از این وقایع، تعدادی از زرتشتیان یزد، نامه‌ای در تایید فعالیت‌های اردشیر جی برای رئیس‌الوزرای ایران فرستادند و بار دیگر اردشیر جی با حمایت انگلستان، فعالیت‌های خود را در ایران آغاز کرد.
[۳۳] موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۳۶۳۶۵ – ن.


اردشیر جی، یک شخصیت انگلیسی نبود. او یک آسیایی استعمارزده بود که در شخصیت استعمارگر مستحیل شده بود و شاید بهتر از خود انگلیسی‌ها فرهنگ آنان را جلوه‌گر می‌ساخت.
اردشیر ریپورتر، چهل سال در ایران فعالیت کرد. وی از آغاز ورود خود یعنی سال ۱۸۹۳م. در ایران ماند تا اینکه در ۴ اسفند سال ۱۳۱۱ش. در تهران درگذشت.
[۳۴] فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۳


۱. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۳.
۲. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
۳. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۴.
۴. ↑ انجمن زردتشتیان تهران از آغاز تا بنیاد، شماره ۴ و ۵، زمستان ۱۳۵۱، ص۵۵.
۵. ↑ انجمن زردتشتیان تهران از آغاز تا بنیاد، شماره ۴ و ۵، زمستان ۱۳۵۱، ص ۶۶.
۶. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۵.
۷. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
۸. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
۹. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۵.
۱۰. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۲۶.
۱۱. ↑ ملک زاده، مهدی، زندگانی ملک المتکلمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۲۵ش، ص۱۳۵.
۱۲. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۱.
۱۳. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۲.
۱۴. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۹.
۱۵. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۵۰.
۱۶. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۸.
۱۷. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۹.
۱۸. ↑ تاریخ معاصر ایران، کتاب سوم، تهران، موسسه آموزشی و پژوهشی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۰، ص۱۰۷.
۱۹. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۵۴.
۲۰. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۷.
۲۱. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۳۳.
۲۲. ↑ حائری، عبدالهادی، تاریخ جنبش‌های و تکاپوهای فراماسونری‌گری در کشورهای اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸، ص۷۱.
۲۳. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۴.
۲۴. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۵.
۲۵. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۱۳۵.
۲۶. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۱، ص۲۹۲.
۲۷. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۴.
۲۸. ↑ طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی، تهران، علم، ۱۳۷۳، ج۲، ص۶۳۵.
۲۹. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ۳۹۱۹۴- ن.
۳۰. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۸۱- ن.
۳۱. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۸۳ – ن.
۳۲. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۱۷۰۱۸۷ – ن.
۳۳. ↑ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو، شماره، ش ۳۶۳۶۵ – ن.
۳۴. ↑ فردوست، حسین، از ظهور تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰، ج۲، ص۱۴۳


پژوهه، برگرفته از مقاله «اردشیر جی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۵.    


رده‌های این صفحه : بهائیان دربار پهلوی | تاریخ ایران | حکومت پهلوی | محمد رضا شاه | مقالات پژوهه | نهضت مشروطه
جعبه ابزار