ارث طبقه سوم (حقوق خصوصی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ارث طبقه سوم از اصطلاحات
علم حقوق بوده و درباره کیفیت ارث بردن طبقه سوم وراث متوفی بحث می‌کند. طبقه سوم خویشاوندان متوفی عبارت‌اند از
عمو،
عمه،
خاله،
دایی و
اولاد ایشان. قرابت یا نسبی است و یا سببی؛ در
قرابت نسبی خویشاوندان در ارث بردن از متوفی به سه طبقه تقسیم می‌شوند و با وجود طبقه نزدیکتر نوبت به طبقه بعدی نمی‌رسد. در هر طبقه، وراث از نظر قرابت به متوفی دارای درجه هستند هرچه درجه نزدیکتر به میت باشد درجه بعدی از ارث محروم می‌شود.
ارث در لغت به معنای انتقال غیر قراردادی چیزی، از شخص به دیگری است
و در اصطلاح حقوقی مقصود از آن‌را انتقال مالکیت اموال میّت، پس از فوت، به ورّاث او می‌دانند.
نتیجه تقسیم اولیه وراث میت را در حقوق طبقات وراث می‌گویند.
از دیدگاه
قانون مدنی، ورثه متوفی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. گروه نخست، شامل ورّاث نسبی متوفی و گروه دوم شامل ورّاث سببی متوفی می‌باشد. این تفکیک به روشنی از مطالعه مواد ۸۶۱ الی ۸۶۴ قانون مدنی قابل فهم است. قانون مدنی، ورّاث نسبی را در سه طبقه معرفی نموده است. (خویشاوندی نسبی، به پیوستگی طبیعی بین انسان‌ها، که نتیجه
تولد انسانی از انسان دیگر است گفته می‌شود و
خویشاوندی سببی، به نوعی از خویشاوندی گفته می‌شود که در اثر
ازدواج، بین
زن و
مرد به‌وجود می‌آید.
پیش از بررسی ارث طبقات سه‌گانه، آشنایی اجمالی با این طبقات ضرورری می‌باشد.
از دیدگاه قانون مدنی، وارثان نسبی متوفی در ۳ طبقه‌ی اصلی قرار می‌گیرند (م. ۸۶۲ ق. م).
این طبقات سه‌گانه عبارتند از:
۱- پدر و مادر و
اولاد و
اولاد اولاد۲- اجداد و برادر و خواهر و
اولاد آن‌ها
۳- اعمام و عمّات و اخوال و خالات و
اولاد آن‌ها. (اعمام و عمات و اخوال و خالات در این ماده، ترتیباً به معنای عمو‌ها و عمه‌ها و دائی‌ها و خاله‌ها می‌باشند.)
در هر طبقه نیز هر یک از اشخاص دارای درجه مخصوصی می‌باشند. این درجات، بسته به این که اشخاص مذکور در هر طبقه، چند نسل با متوفی فاصله دارند، معین می‌گردد. بعنوان مثال، پسر‌عموی میت، وارث طبقه سوم و درجه دوم متوفی می‌باشد. درحالی که عموی میت، وارث طبقه‌ی سوم و درجه اول متوفی می‌باشد.
طبقه سوم خویشاوندان عبارتند از
عمو و
عمه و
خاله و دائی‌های متوفی و
اولاد ایشان (م ۸۶۲ ق. م). بر خلاف طبقه اول و دوم، وارثان طبقه سوم همگی از یک صنف (گروه) هستند.
از سوی دیگر، عمو و عمه و
اولاد آن‌ها را، وابستگان از طریق پدر (تیره پدری)، و
دایی و خاله و
اولاد آن‌ها را وابستگان از طریق مادر (تیره مادری) می‌نامیم.
در این طبقه نیز هر یک از خویشاوندانی که به لحاظ درجات قرابت به میت نزدیکترند، مانع ارث بردن آن‌هایی که دورترند، می‌شوند، مگر در مورد استثنای مذکور در ماده ۹۳۶ ق. م.
همانند اعضای طبقه دوم، این گروه از خویشاوندان نیز به واسطه ارتباطی که با متوفی دارند، ممکن است ابی یا ابوینی یا امی باشند که توضیح آن در مبحث بعدی خواهد آمد. ولی فی‌الجمله باید گفت، در صورت اجتماع اقربای ابی و ابوینی و امی در یک تیره، خویشان ابوینی مانع ارث بردن خویشان ابی خواهند بود، لیکن اقربای امی همواره به همراه اقربای ابی یا ابوینی ارث می‌برند. بنابراین عمو و عمه ابوینی، مانع ارث بردن خاله و دائی ابی متوفی نمی‌شوند و بالعکس.
مقصود ما از عمو و عمه ابوینی، عمو و عمه‌ای است که قرابتش با پدر
میت از نوع ابوینی باشد. همچنین است در مورد عمو و عمه ابی و امی میت.
قرابت (خویشاوندی) عمو و عمه با پدر متوفی، زمانی ابوینی است که پدر و مادر ایشان با پدر و مادر پدر متوفی یکی باشند. در صورتی که عمو یا عمه متوفی فقط در پدرشان با پدر متوفی یکسان باشند، قرابت ایشان از نوع ابی می‌باشد. در صورتی که عمو یا عمه متوفی فقط در مادرشان با پدر متوفی یکسان باشند، قرابت ایشان از نوع امی می‌باشد.
مقصود ما از خاله و دائی ابوینی، خاله و دائی است که قرابتش با مادر میت از نوع ابوینی باشد. همچنین است در مورد خاله و دائی ابی و امی میت.
قرابت (خویشاوندی) خاله و دائی با مادر متوفی، زمانی ابوینی است که پدر و مادر ایشان با پدر و مادر مادر متوفی یکی باشند. در صورتی که خاله و دائی متوفی فقط در پدرشان با مادر متوفی یکسان باشند، قرابت ایشان از نوع ابی می‌باشد. در صورتی که خاله و دائی متوفی فقط در مادرشان با مادر متوفی یکسان باشند، قرابت ایشان از نوع امی می‌باشد.
قانون‌گذار اموال و
دارایی متوفی در حین
فوت وی را،
ترکه می‌نامد.
هرگاه در جمع ورثه، افرادی از هر دو تیره پدری و مادری حضور داشته باشند، تقسیم ترکه طی دو مرحله‌ی ذیل انجام می‌شود.
در مرحله‌ی نخست، ترکه میت به اعتبار سهم
پدر و
مادر به دو بخش تقسیم می‌شود.
بدین توضیح که تیره مادری یک‌سوم ترکه، و تیره پدری دو‌سوم آن‌را به ارث می‌برد.
در مرحله دوم، هر یک از بخش‌های مذکور، مجدداً به نسبت‌های ذیل میان اعضای هر یک از تیره‌ها تقسیم می‌شود:
در صورتی که عمو یا عمه امی متوفی، یک نفر باشد، یک‌ششم از
حصه متعلق به تیره پدری را به ارث می‌برد و در صورتی که متعدد باشند، یک‌سوم از حصه متعلق به تیره پدری را به
ارث خواهند برد. این مقدار بین ایشان به قاعده ذکور برابر اناث تقسیم می‌شود.
پس از خارج کردن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است (صاحبان فرض)، مابقی حصه متعلق به تیره‌ی پدری، به قاعده ذکور دو برابر اناث، بین عمو‌ها و عمه‌های ابوینی متوفی تقسیم می‌شود.
در صورتی که میت اعمام و عمات ابوینی نداشته باشد، سهم ایشان به اعمام و عمات ابی خواهد رسید. این مقدار به قاعده ذکور دو برابر اناث، بین ایشان تقسیم می‌شود (م ۹۳۰ ق. م).
در صورتی که دائی یا خاله امی متوفی، یک نفر باشد، یک‌ششم از حصه متعلق به تیره مادری را به ارث می‌برد و در صورتی که متعدد باشند، یک‌سوم از حصه متعلق به تیره مادری را به ارث خواهند‌برد. این مقدار به قاعده ذکور برابر اناث، بین ایشان تقسیم می‌شود.
پس از خارج کردن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است (صاحبان فرض)، مابقی حصه متعلق به تیره‌ی مادری، به قاعده ذکور برابر اناث، بین دائی و خاله‌های ابوینی تقسیم می‌شود (م ۹۳۵ ق. م).
در صورتی که میت دائی و خاله ابوینی نداشته باشد، سهم ایشان به دائی‌ها و خاله‌های ابی او می‌رسد. این مقدار به قاعده ذکور برابر اناث، بین ایشان تقسیم می‌شود (م ۹۳۰ ق. م).
• اگر هیچ یک از اعمام و عمات و اخوال و خالات متوفی زنده نباشند، ترکه به
اولاد ایشان می‌رسد و هر
نسل سهم کسی را می‌برد که به واسطه او به
میت متصل می‌شود (م ۹۳۷ ق. م).
• در صورتی که وارثان میت در طبقه‌ی سوم، همگی از یک تیره باشند، تقسیمات مذکور در فوق به نسبت کل ترکه صورت می‌پذیرد.
• در صورتی که هر یک از اقربای مذکور در فوق، تنها وارث یا وارثان متوفی باشند، تمام ترکه را به ارث می‌برند (م ۹۲۹ ق. م).
طبقه سوم: اعمام (عمو و عمه) و اخوال (دایی و خاله) است. و با وجود یک نفر از طبقه قبلی هیچ یک از این‌ها ارث نمی‌برند.
اگر وارث میت به عمومه (عمو و عمه) پدر و مادری یا پدری منحصر باشد، ترکه مال آن‌ها می‌باشد و در صورت اختلاف جنس، مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر وارث میت به عمومه مادری منحصر باشد ترکه مال آن‌ها می‌باشد و در صورت تعدد و یکی بودن جنس، به طور مساوی تقسیم می‌شود و در صورت اختلاف جنس، احتیاط به مصالحه و تراضی ترک نشود.
اگر عمومه ابوینی یا پدری با عمومه مادری با هم باشند، سدس آن در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری است که در صورت یکی بودن جنس به طور مساوی تقسیم می‌شود و در صورت اختلاف با صلح احتیاط می‌شود و بقیه آن مال عمومه ابوینی یا پدری است که در صورت اختلاف جنس، مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر وارث میت به
خئوله (دایی و خاله) پدر و مادری یا پدری منحصر باشد ترکه مال آن‌ها است. و در صورت تعدد بین آن‌ها مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. و همچنین است حال در
خئوله مادری.
اگر
خئوله ابوینی یا پدری با
خئوله مادری با هم باشند سدس آن در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد مال
خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود و بقیه آن مال
خئوله ابوینی است. و در صورت نبود
خئوله ابوینی مال
خئوله پدری می‌باشد و در صورت تعدد، مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود.
اگر عمومه ابوینی یا پدری با
خئوله ابوینی یا پدری با هم باشند ثلث آن مال
خئوله است که با تعدد آن‌ها به طور مساوی تقسیم می‌شود و دو ثلث آن مال عمومه است که در صورت تعدّد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر عمومه مادری و
خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال
خئوله است که در صورت متعدد بودن آن‌ها مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. و دو ثلث آن مال عمومه است که در صورت تعدد و عدم اختلاف در جنس، به طور مساوی تقسیم می‌شود و با اختلاف با مصالحه احتیاط می‌شود.
اگر عمومه ابوینی یا پدری و
خئوله این چنین و عمومه مادری با هم باشند، ثلث آن مال
خئوله است که در صورت تعدّد مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود و یک سدس از دو ثلث در صورت یکی بودن و ثلث از آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری می‌باشد و در صورت تعدد و اختلاف در جنس، با مصالحه احتیاط می‌شود و بقیه آن مال عمومه ابوینی یا پدری است که در صورت تعدد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر عمومه ابوینی یا پدری با عمومه و
خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال
خئوله مادری می‌باشد که با فرض تعدد باید مطلقا بین آن‌ها به طور مساوی تقسیم شود. و سدس از دو ثلث باقی‌مانده در صورت انفراد و ثلث از دو ثلث در صورت تعدد مال عمومه مادری می‌باشد که در صورت تعدد و اختلاف جنس باید با مصالحه احتیاط شود. و بقیه از دو ثلث مال بقیه (عمومه ابوینی یا پدری) می‌باشد که در صورت تعدد و اختلاف جنس، برای مرد دو برابر زن می‌باشد.
اگر عمومه ابوینی یا پدری با
خئوله این چنین و
خئوله مادری با هم باشند ثلث آن مال تمام
خئوله است مطلقاً، به این طور که یک سدس از ثلث در صورت یکی بودن و ثلث آن در صورت تعدد، مال
خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود و بقیه ثلث مال
خئوله پدری یا ابوینی است که مطلقاً به طور مساوی می‌باشد و دو ثلث ترکه مال عمومه می‌باشد. و در صورت تعدد و اختلاف در جنس مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر
خئوله ابوینی یا پدری با عمومه و
خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال
خئوله است و سدس این ثلث در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد مال
خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی می‌باشد و بقیه ثلث مال
خئوله ابوینی یا پدری است که مطلقاً به طور مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود. و دو ثلث ترکه مال عمومه مادری است که در صورت تعدد و اختلاف جنس با مصالحه، احتیاط می‌شود.
اگر صنف‌های چهارگانه با هم باشند، ثلث آن مال
خئوله است و سدس این ثلث در صورت یکی بودن و ثلث این ثلث در صورت تعدد مال
خئوله مادری است که مطلقاً بین آن‌ها مساوی می‌باشد و بقیه این ثلث مال
خئوله ابوینی یا پدری است که مطلقاً به طور مساوی است. و سدس دو ثلث ترکه در صورت یکی بودن و ثلث آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری است و در صورت اختلاف در جنس با مصالحه احتیاط می‌شود، و بقیه دو ثلث مال عمومه پدری یا ابوینی است که در صورت تعدد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
عمومه پدری با وجود عمومه ابوینی ارث نمی‌برد. و همچنین است حال در
خئوله.
اولاد عمومه و
خئوله در صورتی که خود آن‌ها و کسانی که در درجه آن‌ها قرار دارند نباشند، جای آن‌ها می‌باشند و کسی که اقرب است اگرچه سببش یکی باشد، بر ابعد اگرچه قرابتش به دو سبب باشد، مقدم است، مگر در یک مورد که پیش از این گذشت. و
اولاد عمومه و
خئوله، ارث کسی را که به سبب او قرابت پیدا می‌کنند می‌برند.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ارث طبقه سوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۲/۲۹. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
