ارث طبقه دوم (حقوق خصوصی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ارث طبقه دوم از اصطلاحات
علم حقوق بوده و درباره کیفیت ارث بردن طبقه دوم وراث متوفی بحث می‌کند. طبقه دوم خویشاوندان متوفی شامل اجداد و
برادر و
خواهر و اولاد آن‌ها می‌شود. قرابت یا نسبی است و یا سببی؛ در
قرابت نسبی خویشاوندان در ارث بردن از متوفی به سه طبقه تقسیم می‌شوند و با وجود طبقه اول نوبت به طبقه دوم نمی‌رسد. در هر طبقه وراث از نظر قرابت به متوفی دارای درجه هستند هرچه درجه نزدیکتر به میت باشد درجه بعدی از ارث محروم می‌شود. برادران و خواهران متوفی به سه دسته ابوینی، امی و ابی تقسیم می‌شوند.
ارث در لغت به معنای انتقال غیر قراردادی چیزی، از شخص به دیگری است
و در اصطلاح حقوقی مقصود از آن‌را انتقال مالکیت اموال میّت، پس از فوت، به ورّاث او می‌دانند.
نتیجه تقسیم اولیه وراث میت را در حقوق طبقات وراث می‌گویند.
از دیدگاه
قانون مدنی، ورثه متوفی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. گروه نخست، شامل ورّاث نسبی متوفی و گروه دوم شامل ورّاث سببی متوفی می‌باشد. این تفکیک به روشنی از مطالعه مواد ۸۶۱ الی ۸۶۴ قانون مدنی قابل فهم است. قانون مدنی، ورّاث نسبی را در سه طبقه معرفی نموده است. (خویشاوندی نسبی، به پیوستگی طبیعی بین انسان‌ها، که نتیجه
تولد انسانی از انسان دیگر است گفته می‌شود و
خویشاوندی سببی، به نوعی از خویشاوندی گفته می‌شود که در اثر ازدواج، بین
زن و
مرد به‌وجود می‌آید.
از دیدگاه قانون مدنی، وارثان نسبی متوفی در ۳ طبقه اصلی قرار می‌گیرند (م. ۸۶۲ ق. م).
این طبقات سه‌گانه عبارتند از:
۱- پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد
۲- اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها
۳- اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها. (اعمام و عمات و اخوال و خالات در این ماده، ترتیباً به معنای عمو‌ها و عمه‌ها و دائی‌ها و خاله‌ها می‌باشند.)
در هر طبقه نیز هر یک از اشخاص دارای درجه مخصوصی می‌باشند. این درجات، بسته به این که اشخاص مذکور در هر طبقه، چند نسل با متوفی فاصله دارند، معین می‌گردد. بعنوان مثال، اولاد میت، اقربای (خویشان) طبقه اول و درجه اول میت هستند، چرا که تنها یک
نسل با میت فاصله دارند. در حالی که نوه‌های میت، اقربای طبقه اول و درجه دوم وی می‌باشند، چرا که دو نسل با میت فاصله دارند (م۱۰۳۲ ق. م).
فلذا
جد و جده متوفی، اگر‌چه دو نسل با میت فاصله دارد، لیکن به لحاظ ملاکی که ماده ۱۰۳۲ ق. م در تعیین درجه قرابت ارائه کرده است، از اقربای طبقه دوم و درجه اول میت هستند.
به موجب ماده ۸۶۲ ق. م، وارثان طبقه دوم متوفی عبارتند از "اجداد و برادر و خواهر و اولاد آن‌ها". البته مقصود از اجداد مذکور در این ماده، جدات نیز می‌باشد.
خویشاوندان طبقه دوم تنها در صورتی
ارث می‌برند که هیچ یک از اقربای طبقه اول موجود نباشند (م ۸۶۳ ق. م).
قانون‌گذار اموال و دارائی متوفی در حین
فوت وی را،
ترکه می‌نامد.
وارثان طبقه دوم، بر اساس دو مبنا از یکدیگر متمایز هستند. نخست آنکه این طبقه از وارثان از دو گروه اصلی که آن‌ها را
صنف می‌نامیم تشکیل می‌شود. این
صنف‌ها عبارت‌اند از
صنف "اجداد و جدات" و
صنف "خواهر و برادر و اولاد ایشان".
فایده شناسائی این
اصناف در این است که، در هر
صنف، اقربائی که به لحاظ درجات قرابت به متوفی نزدیکتر هستند مانع ارث بردن اقربای دورتر می‌شوند.
از سوی دیگر اعضای هر یک از این
صنف‌ها به واسطه ارتباطی که با میت دارند، ممکن است ابوینی یا ابی یا امّی باشند. (برادران و خواهران متوفی (یا همان
صنف اخوه)، به اعتبار ارتباطی که با متوفی دارند به ۳ گروه یا تیره تقسیم می‌شوند:
۱) برادران و خواهرن ابوینی میت
۲) برادران و خواهران ابی میت
۳) برادران و خواهران امّی میت
بدین ترتیب که در گروه نخست، پدر و مادر وارثان و متوفی مشترک است و در گروه دوم پدر و در گروه سوم مادر ایشان)
نکته اساسی در حالت اجتماع وارثان ابی و ابوینی و امی میت این است که، در هر
صنف، اقربای ابوینی میت مانع ارث بردن اقربای ابی هستند. در نتیجه
اخوه ابوینی مانع ارث بردن جد ابی نخواهد‌بود، چرا که از دو
صنف مجزا هستند. لیکن اقربای امی همواره به همراه اقربای ابی یا ابوینی ارث می‌برند.
با توجه به توضیحات فوق، لازم است
سهم‌الارث هر یک از اقربای طبقه دوم را با توجه به گروهی که در آن قرار دارد، به نحو ذیل بررسی کنیم:
مقصود از جد و جدّه امی، پدر و مادر مادر میت می‌باشند
که همیشه سهم آنان از ترکه معین است. بدین توضیح که اگر جد یا جده امی میت، واحد باشد، سهم وی یک‌سوم ترکه می‌باشد (م ۹۲۳ ق. م) و اگر متعدد باشند نیز سهم ایشان همان یک‌سوم ترکه خواهد بود و این مقدار به تساوی میان آنان تقسیم می‌شود.
در صورتی که جد و یا جدّه امی متوفی تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.
مقصود از
خواهر و
برادر امی (
اخوه یا
کلاله امی)، خواهر و برادری هستند که فقط مادرشان با مادر میت مشترک است ولی پدرشان یکی نیست. این گروه از وارثان طبقه دوم نیز همواره سهم معینی از ترکه دارند. بدین توضیح که اگر
اخوه امی، واحد باشد، سهم وی یک‌ششم ترکه است و اگر متعدد باشند، سهم ایشان یک‌سوم کل ترکه خواهد بود و این مقدار به تساوی میان ایشان تقسیم می‌شود.
در صورتی که خواهر و برادر امی متوفی، تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.
مقصود از جد و جده ابی، پدر و مادر پدر متوفی می‌باشند
که به قرابت ارث می‌برند یعنی سهم آنان از ترکه نامعین است. بدین توضیح که پس از خارج نمودن سهم وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است، مابقی ترکه به قاعده ذکور دو برابر اناث میان آن‌ها تقسیم می‌شود.
در صورتی که جد و جده ابی متوفی، تنها وارثان وی باشند تمام ترکه را به ارث می‌برند.
مقصود از برادر و خواهر ابوینی، برادر و خواهری هستند که پدر و مادرشان با پدر و مادر میت مشترک است.
این گروه از ورثه نیز به قاعده ذکور دو برابر اناث، به قرابت ارث می‌برند و سهم معینی از ترکه ندارند (م ۹۲۰ ق. م). مگر در موردی که میت برادر ابوینی نداشته باشد و فقط یک یا چند خواهر ابوینی داشته باشد، که سهم ایشان به ترتیب، یک‌دوم و یا دو‌سوم کل ترکه می‌باشد. دو‌سوم مذکور، به تساوی میان خواهرن تقسیم می‌شود.
مقصود از برادر و خواهر ابی، برادر و خواهری هستند که فقط پدرشان با پدر میت مشترک است.
این گروه از ورّاث نیز سهم معینی از ترکه ندارند و به همین علت گفته می‌شود که به قرابت ارث می‌برند. مگر در موردی که میت، برادر ابی نداشته باشد و فقط یک یا چند خواهر ابی داشته باشد که سهم ایشان به ترتیب، یک‌دوم و دو‌سوم کل ترکه می‌باشد.
یادآور می‌شویم که
اخوه ابی (خواهر یا برادران پدری) تنها در صورتی ارث می‌برد که میت
اخوه ابوینی نداشته باشد.
در فرض اجتماع وارثان
صنف اجداد و
صنف اخوه، سهم هر یک از وارثانی که سهم آنان از ترکه معین است (صاحبان فرض)، از ترکه خارج می‌شود و مابقی میان وارثانی که سهم آنان از ترکه نامعین است (صاحبان قرابت)، و ابی یا ابوینی هستند، به قاعده ذکور دو برابر اناث تقسیم خواهد‌شد.
یادآور می‌شویم که در صورت تعدد اقربای امی میت، سهمی که به مجموع ایشان تعلق می‌گیرد، به قاعده ذکور برابر اناث بین ایشان تقسیم خواهد‌شد. (مستفاد از مواد ۹۲۳ و ۹۲۴ و ۹۲۵ ق. م)
در صورتی که
اخوه میت (خواهر یا برادر میت) زنده نباشند، اولاد
اخوه به قائم مقامی کسی که آن‌ها را به میت متصل می‌کند ارث می‌برند.
در صورتی که هر یک از اقربای مذکور در فوق، تنها وارث یا وارثان متوفی باشند، تمام ترکه را به ارث می‌برند. به‌عنوان مثال اگر جد و جده امی میت، تنها وارثان وی باشند، تمام ترکه را به ارث می‌برند و بین ایشان به تساوی تقسیم می‌شود (ماده‌ی ۹۱۷ ق. م).
طبقه دوم:
اخوه (برادر و خواهر) و اولاد آن‌ها - که به «
کلاله» نامیده می‌شوند - و
اجداد به طور مطلق، می‌باشند و هیچ یک از این‌ها در صورت وجود یک نفر از طبقه سابق، ارث نمی‌برد.
اگر تنها برادر پدری و مادری باشد، مال از جهت قرابت مال او است. و اگر با او برادر یا برادرهایی این چنین باشند مال به طور مساوی بین آن‌ها است و اگر با آن‌ها زن‌ها یا زنی این چنین باشند (خواهر یا خواهرهای پدر و مادری) برای مرد همانند سهم دو زن است.
اگر تنها خواهر پدر و مادری باشد نصف آن به عنوان فرض مال او است و بقیه از جهت قرابت به او رد می‌شود. و اگر متعدد باشند دو ثلث آن به عنوان فرض مال آن‌ها است و بقیه آن از جهت قرابت به آن‌ها رد می‌شود.
کلاله پدری جای کلاله پدر و مادری - در صورتی که آن‌ها نباشند - می‌نشینند. پس حکم آن‌ها در تنها بودن و با هم بودن همان حکم کلاله پدر و مادری است. بنا بر این اگر تنها برادر باشد، مال، مال او می‌باشد و اگر متعدد باشند مال به طور مساوی مال آن‌ها می‌باشد. و اگر در بین آن‌ها زن باشد مرد دو برابر زن ارث می‌برد. و اگر تنها خواهر باشد نصف آن به عنوان فرض و بقیه آن از جهت رد، مال او می‌باشد. و اگر متعدد باشد دو ثلث آن مال دو خواهر یا چند خواهر به عنوان فرض و بقیه آن به عنوان رد مال آن‌ها می‌باشد.
برادر و خواهر پدری با وجود یکی از برادرها یا خواهرهای پدر و مادری، ارث نمی‌برد.
اگر یکی از فرزندان مادری از کسانی که با او ارث می‌برد منفرد باشد (کسی با او در آن طبقه نباشد) سدس مال به عنوان فرض و بقیه به عنوان رد و قرابت مال او است؛ چه مرد باشد یا زن. و اگر فرزند مادری دو نفر و بیشتر باشند ثلث آن به عنوان فرض و بقیه آن از جهت قرابت، مال آن‌ها است و به طور مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود اگر چه دو جنس مختلف (مرد و زن) باشند.
اگر
اخوه، مختلف باشند که بعضی از آن‌ها مادری و بعضی از آنان پدر و مادری باشند، سدس آن به عنوان فرض مال کسی است که به مادر با او قرابت دارد، در صورتی که یکی باشد؛ و اگر متعدد باشند ثلث آن به عنوان فرض مال آن‌ها می‌باشد و به طور مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود اگر چه در جنس اختلاف داشته باشند و بقیه آن - پنج ششم یا دو ثلث - مال کسی است که به واسطه پدر و مادر قرابت دارد و بین آن‌ها تقسیم می‌شود؛ و در صورتی که در جنس اختلاف داشته باشند مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
در صورت نبودن
اخوه پدر و مادری و بودن
اخوه پدری با
اخوه مادری، حکم آن همان است که در مساله گذشته ذکر شد پس
اخوه پدری جای
اخوه پدر و مادری می‌نشینند.
اگر تنها جد باشد مال، برای او می‌باشد؛ پدری باشد یا مادری و یا پدر و مادری. و همین طور است اگر تنها جده باشد.
اگر جد یا جده مادری یا هر دو با جد یا با جده پدری یا با هر دو با هم باشند ثلث آن - به طور مساوی - مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و دو ثلث آن - به طوری که مرد دو برابر زن ارث می‌برد - مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد.
اگر جد و جدّه مادری یا یکی از آن‌ها با
اخوه مادری با هم باشند جدّ مانند برادر مادری و جده مانند خواهر مادری است و بین آن‌ها مطلقا به طور مساوی تقسیم می‌شود.
اگر جد و جده یا یکی از آن‌ها از طرف پدر و مادر یا از طرف پدر با
اخوه پدری با هم باشند، جد به منزله برادر پدری و جدّه به منزله خواهر پدری می‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر
اخوه پدر و مادری یا پدری با جد یا جدّه یا با جد و جدّه مادری با هم باشند ثلث ترکه مال جد می‌باشد و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی - مطلقا - بین آن‌ها تقسیم می‌شود. و دو ثلث آن مال
اخوه است که در صورتی که متعدد و مختلف باشند سهم مرد دو برابر زن است. البته اگر تنها یک خواهر با جدوده مادری باشد نصف آن به عنوان فرض مال خواهر و ثلث آن مال جدوده است و در سدس آن اشکال است، از این جهت که آیا به خواهر یا به او و جدوده رد می‌شود؟ پس احتیاط ترک نشود، اگر چه ارجح آن است که دو ثلث آن مال خواهر و یک ثلث آن مال اجداد باشد مانند بقیه فرض‌ها.
اگر جدوده پدری با
اخوه مادری با هم باشند در صورتی که یک برادر یا یک خواهر باشد سدس آن مال برادر یا مال خواهر است و در صورتی که متعدد باشند ثلث آن مال آن‌ها می‌باشد، به طور مساوی و لو اینکه مختلف باشند و بقیه آن در هر دو فرض مال اجداد می‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
در صورت اجتماع
اخوه پدر و مادری یا پدری - در صورت نبود
اخوه پدر و مادری - و اجداد پدری و
اخوه مادری با هم، سدس مال در صورتی که یکی باشند و ثلث آن در صورت تعدد، به طور مساوی مال
اخوه مادری می‌باشد و بقیه آن مال
اخوه پدر و مادری یا پدری و جد و جدّه می‌باشد که در صورتی که در جنس مختلف باشند مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر
اخوه پدر و مادری یا پدری با جدوده پدری و جدوده مادری با هم باشند، ثلث آن مال جدوده مادری است و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی تقسیم می‌شود. و دو ثلث آن مال بقیه آنان می‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌برد. و سهم جد مانند برادر و سهم جده مانند خواهر است.
اگر جدوده پدری با جدوده مادری و
اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و به طور مساوی است. و دو ثلث آن مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد و مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر جدوده پدری با جدوده مادری و
اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و به طور مساوی است. و دو ثلث آن مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد و مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اگر جدوده پدری با جدوده مادری و
اخوه پدر و مادری یا پدری و
اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد به طور مساوی و دو ثلث آن مال کسی است که با پدر با او قرابت دارد که مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
اولاد
اخوه در حکم اولاد اولاد می‌باشند در اینکه با وجود یکی از
اخوه پدری یا مادری و لو اینکه دختر باشد، اولاد
اخوه ارث نمی‌برند و لو اینکه از پدر و مادر باشند.
ارث کسی را که به واسطه او قرابت پیدا می‌کنند می‌برند؛ پس اگر یکی از
اخوه مادری وارثی را به جا بگذارد، مال به عنوان فرض و رد، در صورتی که یکی باشد مال او می‌باشد و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی تقسیم می‌شود. و اگر از یکی از
اخوه پدری وارثی به جا مانده باشد، مال در صورت انفراد مال او است و در صورت تعدد بین آن‌ها تقسیم می‌شود که مرد دو برابر زن ارث می‌برد. و اگر اولاد از
اخوه متعدد، مادری باشند، پس چاره‌ای نیست از فرض حیات واسطه‌ها و تقسیم مساوی بین آنان، سپس سهم هر یک بین اولادشان به طور مساوی تقسیم می‌شود. و اگر اولاد از دو خواهر - یا بیشتر - ابوینی یا پدری در صورت نبود ابوینی باشند مانند فرض سابق است، لیکن مرد دو برابر زن ارث می‌برد. و اگر اولاد از پسران ابوینی یا پدری یا از پسر و دختر ابوینی یا پدری باشند، چاره‌ای از فرض زنده بودن واسطه‌ها و تقسیم بین آن‌ها به طوری که مرد دو برابر زن ارث ببرد نیست، سپس سهم هر یک از آنان بین اولادشان تقسیم شود، که مرد دو برابر زن ارث می‌برد.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ارث طبقه دوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۲/۲۹. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
