ادوار فقه (محمود شهابی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ادوار فقه»، تالیف
محمود شهابی خراسانی که در
سال ۱۳۱۱ ش در مدرسه عالی سپهسالار تدریس کرده و سپس در سال ۱۳۲۴ ش آن را تکمیل و جهت نشر در اختیار
انتشارات دانشگاه تهران قرار می‌دهد.
مباحث مشتمل بر مباحث تاریخی و استدلالی فقهی است؛ هر چند رویکرد
اصل کتاب نشان دادن تحولات تاریخی در
فقه اسلامی است.
بنا به نقل مؤلف در سال ۱۳۱۱ ش از طرف
وزارت فرهنگ در
مدرسه میرزا حسین خان سپهسالار ، تدریس موضوعی تحت عنوان «
تاریخ ادوار فقه » به عهده ایشان گذاشته شد. گر چه این موضوع سابقه تحقیق نداشت؛ ولی مؤلف جزوه‌ای تهیه کرده به دانشجویان دادند و باعث شد، این مطالب به عالمان غیر دانشگاهی برسد و از وی تقاضا کنند که مطالب خود را تکمیل کرده و به چاپ برساند و او این درخواست را اجابت کرد.
بنا به گفته مؤلف، بحث ادوار
فقه تا
زمان ایشان به صورت مستقل مورد توجه نبوده است. تعریف وی از این عنوان چنین است:
تاریخ ادوار فقه عبارت است از علم به گذشته
احکام عملی
اسلام از حیث صدور و عوارض و از حیث
استنباط و لوازم و مناسبات آن. از جمله فواید آگاهی از ادوار فقه، آگاه شدن از چگونگی تحقق یا عدم تحقق
اجماع و اطلاع یافتن از طرز تفقه در دوره‌های اولیه اسلام است. هم چنین می‌توان مذاهب اصلی و مهم فقهی را تشخیص داد.
نویسنده، در جلد اول ابتدا دو
مرحله برای
احکام فقهی در نظر می‌گیرد:
مرحله تشریع و
مرحله تفریع.
سپس از
احکام امضایی و
احکام تاسیسی سخن می‌گوید.
نویسنده،
عصر نبوت را دوره صدور احکام و
مرحله تشریع معرفی می‌کند و پس از آن را
مرحله تفریع .
وی تاریخ قطعی یا احتمالی
تشریع هر یک از احکام اسلامی؛ مانند
نماز و
روزه ،
نماز جمعه ،
نماز شب و امثال آن را بر اساس
آیات و منابع تاریخی و روایی ذکر می‌کند. وی احکام صادر شده در
مکه و احکام صادر شده در
مدینه را به تفکیک ذکر می‌کند.
از جمله احکامی که در مدینه
تشریع شده است،
حکم دیه و
قصاص ،
میراث ،
اذان نماز ،
نماز میت ،
روزه عاشورا ، تحویل
قبله ، روزه
ماه رمضان ،
زکات جهاد ،
خمس غنائم،
رجم ، حرمت
خمر ،
حج ،
زنا و
حد آن،
قضای نماز و
قسامه .
مؤلف، در ادامه
مرحله تفریع را به چهار دوره اصلی تقسیم کرده است:
عهد صحابه ،
عهد تابعان و اتباع تابعان و تابعان ایشان تا زمان
غیبت صغری ، عهد
نواب و سفرای چهارگانه تا
غیبت کبری ، عصر غیبت کبری تا زمان حاضر.
عصر دوم نیز به دو دوره جزیی تر تقسیم می‌شود: تا زمان
صادقین علیه‌السّلام و از
امام موسی کاظم علیه‌السّلام تا غیبت صغری.
عصر چهارم نیز خود به چند دوره جزیی تر تقسیم می‌شود: از آغاز غیبت کبری (۳۲۹ ق) تا
زمان شیخ طوسی (۴۶۰ ق)، از عصر شیخ طوسی تا عصر
علامه حلی (۷۲۷ ق)، از عصر علامه حلی تا عصر آقا
باقر بهبهانی (۱۲۰۸ ق)؛ و از عصر بهبهانی تا زمان حال.
مؤلف، ضمن اشاره به طبقه بندی‌های دیگری که از سوی دیگران مطرح شده است، ویژگی‌های تحولات فقهی در عصر صحابه را برمی شمارد و نشان می‌دهد که در این عصر برخی از موارد مخالفت با احکام
پیامبر مشاهده می‌شود.
جلد دوم این کتاب بر
آیات فقهی
قرآن متمرکز شده است. مؤلف، همه
آیات الاحکام را به صورت موضوعی مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و به نکات فقهی این آیات اشاره می‌نماید.
در جلد سوم نیز مؤلف ضمن تدارک برخی از مباحثی که در جلد اول و دوم مناسب بوده که مطرح شود و از نظر دور مانده است، به اوضاع عمومی
فقه و
فقاهت در عهد دوم می‌پردازد و برخی از انحرافات فقهی دوران
بنی امیه و
خلفای اموی را متذکر می‌شود.
در ادامه به شرح حال فقیهان و مذاهب فقهی آنان می‌پردازد و در این زمینه به فقیهان شهرهای مختلف اسلامی، مانند فقیهان مدینه و مکه و
یمن و غیره اشاره می‌کند و در پایان به چگونگی شکل گیری مذاهب چهارگانه
اهل سنت و فقهای آنان می‌پردازد.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
