ادوار فقه و کیفیت بیان آن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب« ادوار فقه و كيفيت بيان آن»، نوشته آية الله
محمد ابراهیم جناتی شاهرودی است كه در بيان توضيحاتى راجع به
فقه اسلامی و بالخصوص
فقه شیعه و دوره‌هاى مختلف آن مى‌باشد. شبهاتى از
مستشرقین راجع به فقه و نگاهى عميق به تاريخ فقه از ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
ايشان در سال ۱۳۱۱ هجرى شمسى در
شاهرود ديده به جهان گشودند. آية الله جناتى در شش سالگى به اشاره پدر به فراگيرى
قرآن مجید و
ادبیات فارسی پرداخته و در يازده سالگى وارد مدرسه علميه
شاهرود گرديده و در مدت چهار سال موفق به
اتمام مقدمات و مقدارى از سطح عالى شدند. هنوز هيجده بهار از عمر ايشان نگذشته بود كه سطوح عاليه
فقه و اصول را به ضميمه
منظومه سبزواری به پايان رسانده و به منظور گذراندن مراحل بعدى به
مشهد هجرت كرده و از درس‌هاى اساتيد آن حوزه علمى بهره فراوان بردند.
كتاب« ادوار فقه و كيفيت بيان آن»، نوشته آية الله
محمد ابراهیم جناتی شاهرودی است كه در بيان توضيحاتى راجع به فقه اسلامى و بالخصوص فقه شيعه و دوره‌هاى مختلف آن مى‌باشد. شبهاتى از مستشرقين راجع به
فقه و نگاهى عميق به تاريخ فقه از ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
مقدمه‌اى مفصل از سوى مؤلف در باره فقه، پيدايش فقه، هدف از فقه و تكامل فقه به همراه نقد و پاسخ توضيحى- انتقادى بر بعضى از مطالب مقدمه و پاسخ به نقد سيرى در ادوار فقه در آغاز كتاب و قبل از ورود به مطالب اصلى بيان شده است. متن كتاب نيز در دو بخش مى‌باشد:
بخش اول ادوار فقه و كيفيت بيان آن كه شامل ادوار فقه، تكامل و ركود
فقه اجتهادی اهل سنت، جايگاه و مواضع
اجتهاد در مبانى فقهى و نمونه‌هايى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه
مذاهب اسلامی مى‌باشد.
در بخش دوم نيز به نه مطلب مهم راجع به فقه و فقاهت اشاره شده كه عبارتند از: بيان مراحل ششگانه كيفيت بيان فقه، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف، رساله‌هاى عمليه، سير تاريخى مسئله
تقلید از اعلم، پيدايش وكالت و هدف از آن، شناخت مرجع تقليد، بيان
مراجع تقلید از آغاز
غیبت کبری تا كنون، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است.
ايشان در قسمت پايانى كتاب خود كه تحت عنوان مقالات مى‌باشد هفت مقاله راجع به موضوعات مذكور آورده است كه عبارتند از:
۱- شيخ مفيد در عرصه
فقاهت و اجتهاد. ۲- بعد فقهى و اجتهادى طبرى. ۳- سير تاريخى تفسير و
علوم قرآن . ۴-
وقف از ديدگاه مبانى
فقه اسلامی . ۵- ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى. ۶- ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها. ۷- فقه اجتهادى و
اصلاح حوزه‌ها از ديدگاه
امام ( ره).
معنى واژه‌هاى فقه و فقيه، اولين مطلبى است كه مؤلف در مقدمه بدان پرداخته است. وى مى‌گويد: فقه در لغت به معناى فهم است كما اينكه در آيه ۹۱
سوره هود نيز به همين معنا آمده است:« ما نفقه كثيرا مما تقول»
و در
اصطلاح فقها به معنى آشنايى با
احکام فرعی شرعی است كه از راه ادله تفصيلى آن; يعنى قرآن، سنت، عقل و
اجماع به دست مى‌آيد. ايشان اين لغت را داراى صبغه اسلامى، نه غربى و يونانى، مى‌داند و در صدد پاسخ به شبهه كسانى كه با بيان ادله‌اى خواسته‌اند اين كلمه را برگرفته از فرهنگ رومى قلمداد كنند، برآمده است.
مؤلف، پيدايش فقه در ميان مسلمانان را مربوط به بعد از
هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله از مكه به مدينه مى‌داند و علت آن را نزول
آیات الاحکام كه در حدود يك سوم قرآن را تشكيل مى‌دهند در مدينه، مى‌داند. او در مورد هدف از علم فقه مى‌گويد: از آن‌جايى كه انسان مؤمن خود را ملتزم به پيروى از اوامر و نواهى خداوند مى‌داند، فلذا بايد علمى باشد تا دستورات
شریعت را كه همان اوامر و نواهى مولا مى‌باشند،
استخراج نموده و در
اختیار مكلفين قرار دهد.
در اسلام اين مسئوليت بر عهده علم فقه بوده و با استفاده از ادله اربعه مذكور و كمك گرفتن از علم
اصول فقه كه علم آشنايى با عناصر مشترك در مسير
استنباط حکم شرعى است، احكام دين را تبيين و به مسلمين عرضه مى‌نمايد. وى قوانين فقهى را از آن‌جايى كه فراتر از عقل بشرى هستند، محدود به يك قوم، قبيله، سرزمين و نسل نمى‌داند، بلكه آن را براى كل بشريت در طول اعصار و امصار گوناگون معرفى مى‌نمايد.
تكامل علم فقه، ديگر مبحثى است كه مؤلف بدان پرداخته و در مورد آن به چند نكته مهم اشاره دارد: نخست اينكه بايد دانست علم فقه در طول مسيرى كه تا كنون طى نموده با توجه به پيشرفت و تكامل زندگى بشر، سير تكاملى را طى كرده و هرگز با فقه هزار سال پيش قابل مقايسه نمى‌باشد. ايشان مرحله هشتم تطور فقه را كه از زمان
شیخ انصاری ( ره) شروع مى‌شود، بارزترين مرحله براى تكامل علم فقه برشمرده است. وى با اشاره‌اى به دوره‌هاى فقهى، هر دوره را ادامه‌اى براى دور قبلى خود مى‌داند كه مثال‌هايى از شيوه كار فقهاى بزرگ هر دوره، مؤيد اين معنا مى‌باشد. ايشان محيطهاى علمى و قابليت‌هاى فردى فقها را، ديگر مؤلفه‌هاى تأثيرگذار در تكامل علم فقه به شمار آورده است. از جمله كارهاى بديعى كه مؤلف انجام داده اين است كه در قسمتى از مقدمه خود به آنچه در ابتدا بيان كرده، نقد وارد كرده است. اين نقدها عبارتند از: نقدى در مورد معنى لغوى فقه، نقدى در باره معنى قرآنى فقه، نقدى در مورد دوره پيدايش فقه و دوره‌هاى مختلف تطور آن.
مؤلف مقاله‌اى با عنوان سيرى در ادوار فقه نوشته و توسط يكى از فضلاى
حوزه علمیه قم نقد گرديده است و وى در آخرين بخش از مقدمه، به پاسخ آن نقد پرداخته است.
بخش اول كتاب، تحت عنوان ادوار فقه و كيفيت بيان آن مى‌باشد. نخستين مطلبى كه مؤلف در اين‌جا آورده، ادوار فقه است كه در نه دوره مى‌باشد:
ابتدا
مرحله تشریع است كه از روز
بعثت پيامبر( صلى الله عليه و آله) آغاز شده و تا روز وفات حضرت ادامه پيدا كرده است. در اين قسمت چند چيز مورد توجه واقع شده كه عبارتند از: كيفيت پيدايش فقه در اين مرحله، خاستگاه فقه و تشريح در اين دوره، مكان و زمان وحى، چگونگى دعوت پيامبر( صلى الله عليه و آله)، تدوين فقه و شريعت، وضعيت كلمه فقه و
فقیه در مرحله تشريع و نشر و گسترش فقه، همان‌گونه كه ملاحظه مى‌شود در اين دوره فقه از ناحيه وحى بوده و نظريات شافعيه و مالكيه كه قائلند گاهى نيز پيامبر( صلى الله عليه و آله) خود اجتهاد مى‌كرده صحيح نمى‌باشد.
مرحله تبيين و تدوين، دومين مرحله فقه است كه بنا بر عقيده شيعه، اين دوره از زمان
اتمام تشريع آغاز شده و تا پايان
ارتباط امام دوازدهم با
نواب اربعه ادامه يافته است. دانشمندانى نظير
علی بن حسین بن بابویه ، كلينى، ابن قولويه از بزرگان فقهى اين دوره مى‌باشند.
اهل سنت در مورد اين دوره نظر ديگرى دارند كه مؤلف ضمن اشاره بدان به پاسخش پرداخته است. وى در اين قسمت ضمن بيان امتيازات فقه شيعه به اختلافى كه در ميان مسلمانان بعد از پيامبر( صلى الله عليه و آله) راجع به تدوين كتاب و جمع‌آورى حديث پديد آمد، اشاره كرده، تدوين كتاب قرآن و
مصحف فاطمه سلام الله علیها و صحيفه را نتيجه زحمات امام على( عليه السلام) در اين دوره برمى‌شمارد. از اصحاب
امام علی علیه السلام نيز افرادى مثل
سلمان ،
ابو ذر ،
ابو رافع غلام پيامبر( صلى الله عليه و آله)، على بن ابى رافع و ديگران نيز كتاب‌هايى تدوين نموده‌اند كه نوعا در كتب رجال بدانها اشاره شده است.
سومين دوره فقه كه دسته‌بندى و تبويب نام دارد و از روز غيبت كبراى
امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شروع شده و تا زمان وفات فقيه نام‌دار
شیعه مرحوم
شیخ مفید ادامه داشته است، كارهاى بزرگى در اين دوره توسط فقها و دانشمندان انجام شده كه پاسدارى از
حریم تشيع در مقابل دسيسه‌ها و تحريف‌ها از آن جمله مى‌باشد، چرا كه دشمنان با تلاش شبانه‌روزى مى‌كوشيدند تا با جعل حديث و تفرقه افكنى مذهب حقه را به بيراهه ببرند. از دانشمندان مهم اين دوره مى‌توان به مرحوم شيخ مفيد، ابن ابى عقيل ابو محمد حسن بن على نعمانى حذاء معاصر كلينى، ابن جنيد اسكافى و
سید مرتضی اشاره نمود.
كتاب‌هاى مهم حديث اين دوره نيز عبارتند از: كافى اثر شيخ كلينى،
تهذیب و
استبصار اثر مرحوم
شیخ طوسی و
من لا یحضره الفقیه اثر مرحوم
شیخ صدوق ; اينها مجموعا كتب اربعه شيعه را تشكيل مى‌دهند كه تكيه‌گاه فقه شيعه به شمار مى‌روند. مرحله چهارم از ادوار از فقه، مرحله گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد مى‌باشد. اين دوره، از زمان مرحوم شيخ طوسى و به مدت صد سال تا زمان ابن ادريس مؤلف كتاب
سرائر ادامه داشته است. اين دوره، دوره شكوفايى بى‌نظير فقه اسلامى مى‌باشد. طلايه‌دار اين دوره مرحوم شيخ طوسى است كه كارهاى بسيار بزرگى را در فقه انجام داد كه از آن جمله تطبيق فقه شيعه بر مذاهب اربعه اهل سنت مى‌باشد. عظمت اين عالم بزرگوار باعث شد كه شاگردان وى تا مدت‌ها جرأت مخالفت با نظريات وى را نداشته باشند كه همين امر يك ركود نسبى را تا مدت صد سال بر فقه شيعه حاكم كرد.
دوره پنجم، دوره
استدلال است كه از زمان ابن ادريس حلى تا روزگار مرحوم
محقق حلی ادامه يافته است. ابن ادريس كه با نقد نظريات شيخ طوسى بعد از دوران مذكور شيوه نوى را طرح‌ريزى كرده بود، باعث شد كه در اين دوران نيز فقه سيرى تكاملى داشته باشد كه قريب به صد سال ادامه داشت.
مؤلف در اين قسمت با مقايسه‌اى بين كتاب مبسوط شيخ طوسى و سرائر ابن ادريس، به نكات مهمى در باب تفاوت اين دو دوره فقهى دست يافته است. گسترش استدلال و تنقيح، نام ششمين دوره فقه است كه از زمان
علامه حلی ( ره) شروع شده و تا زمان مجدد بزرگ مرحوم
وحید بهبهانی ادامه يافت. در اين دوره بحث‌هاى فقهى- استدلالى گسترده‌اى ميان علما رواج يافته بود كه اثرات مهمى را نيز بر جاى گذاشت. از شخصيت‌هاى علمى اين دوره مى‌توان به علامه حلى، فخر المحققين فرزند علامه حلى، شهيد اول جمال الدين محمد بن مكى،
محقق ثانی نور الدين على بن عبد العالى كركى، شيخ على ميسى،
شهید ثانی زين الدين جبعى، علامه شيخ عبد الصمد پدر شيخ بهايى و صاحب مدارك اشاره كرد. كتاب‌هاى مهمى مانند وسائل الشيعه، وافى و
بحار الانوار نتيجه زحمات بزرگان علمى در اين دوره مى‌باشند.
مرحله هفتم، مرحله تكامل و رشد فقه نام دارد. اين دوره از زمان مرحوم وحيد بهبهانى تا زمان شيخ انصارى ادامه يافته كه تكامل بزرگى در اين دوره به وجود آمد.
مرحوم وحيد بهبهانى، صاحب
ریاض المسائل خواهرزاده وحيد، مرحوم
بحر العلوم ، شيخ جعفر
كاشف العظاء، شريف العلماء، صاحب
مفتاح الکرامه ، ملا احمد نراقى صاحب
مستند الشیعه ، آيت الله شيخ محمد حسن نجفى صاحب
جواهر الکلام فى شرح
شرائع الاسلام از فقهاى بزرگ اين دوره فقهى مى‌باشند.
دوره هشتم، دوره تدقيق در ابحاث فقهى است كه در واقع اين مسير با تلاش مرحوم شيخ انصارى شروع شده و تا زمان مرحوم
آخوند خراسانی ادامه يافت. اين دوره از ادوار فقه، شاهد حركت فقهى دقيق و مهمى بود و بحث‌هاى فقهى به اوج گستردگى خود رسيد. فقيه در اين دوره واجد بالاترين مرتبه دقت نظر در بحث بود.
امام مجدد مرحوم
محمد حسین شیرازی و آخوند خراسانى، ديگر فقهاى اين دوره مى‌باشند و بالاخره دوره نهم كه دوره تلخيص مباحث فقهى مى‌باشد، از زمان آخوند خراسانى شروع شده و تا به امروز ادامه يافته است. به قول مؤلف، فقها در اين دوره كتب فقهى را تلخيص كرده و مطالب ناب آن را بيرون كشيده و به تحقيقات شگفت انگيز خود مى‌آرايند و به جامعه ارائه مى‌دهند. آخوند خراسانى صاحب
کفایة الاصول ، سيد محمد كاظم يزدى
صاحب عروة الوثقى، آقا ضياء الدين عراقى صاحب شرح
تبصرة المتعلمین ، شيخ محمد حسين اصفهانى،
سید محسن حکیم صاحب مستمسک عروة الوثقى، از فقهاى نام‌دار و تأثيرگذار اين دوره مى‌باشند.
مؤلف، در اين قسمت
دوره عباسیان را دوره شكوفايى فقه اهل سنت مى‌داند كه با وقوع مباحثات علمى ميان فقها، پيشرفت عجيبى در اين علم به وجود آمد.
مناظراتى كه
تابعین با صحابه و اساتيد با شاگردان و بالعكس داشتند، يكى از همين عوامل بود. مكاتب گوناگون و تصانيف مهمى در اين دوران به وجود آمد كه مؤلف به تعدادى از آنها اشاره كرده است. وى به فقها و كتب مشهور مذاهب اربعه در اين دوران نيز اشاره كرده است. تفسير، نيز در اين دوران رشد چشم‌گيرى داشته و كتبى به همين نام تأليف شدند كه در كتاب مورد اشاره واقع شده‌اند.
ما آنچه را كه در اين قسمت مورد بحث واقع شده، از قلم خود مؤلف مى‌آوريم كه فرموده: معتقدان به
اسلام اين حقيقت را به صورت كلى پذيرفته‌اند كه خداوند براى مكلفين، احكام و وظايف و قوانينى را تعيين فرموده است. و نيز پذيرفته‌اند كه خداوند اين احكام و قوانين را از طريق وحى بر پيامبرش نازل كرده است تا آن حضرت بدون كم و كاست براى مردم بازگويد:« ما ينطق عن الهوى إن هو إلا وحي يوحى».
نظرياتى راجع به معنى واقعى اجتهاد در ميان اصوليون و نمونه‌هايى از موارد جريان
اجتهاد فقهی نيز در اين‌جا بيان گرديده است. ايشان به اين مسئله از ديدگاه مذاهب گوناگون اسلامى نيز در بخش بعدى پرداخته است; براى مثال تفاوت‌هايى كه در نوع وضو ميان مذاهب مختلف وجود دارد، مورد بررسى واقع گرديده است.
ادوار فقه، پيش از اين، مورد بحث واقع گرديد اما اكنون بحث در اين است كه فقه چگونه و به چه صورت‌هايى در زمان‌هاى مختلف به مردم عرضه شده است. اين بخش از كتاب داراى مدخلى است كه مطالبى راجع به فقه در آن بازگو شده است. مؤلف، در تعريف فقه مى‌فرمايد: فقه عبارت است از مجموعه قوانين و احكامى كه خداوند متعال براى مردم تنظيم فرموده تا بتوانند به طور شايسته‌اى او را پرستش و ستايش كنند و در زندگى مادى و معنوى خويش از آسايش و آرامش كاملى برخوردار شوند و از خطر گمراهى و
انحراف ، مصون و در
امان باشند. ايشان فقه را ناظر به تمام جوانب زنذگى انسان دانسته و هدف از
بعثت انبيا را نيز آشنا ساختن مردم با احكام دين و اصول زندگى معرفى مى‌كند. ايشان در همين جا به احاديثى از
اهل بیت ( عليهم السلام) راجع به اهميت فقه نقل نموده است. چنان‌كه براى ادوار فقه نه مرحله بيان شده است، براى كيفيت بيان آن نيز شش مرحله ترسيم گرديده كه عبارتند از:
۱- زمان
رسول اکرم( صلی الله علیه و آله) از بعثت تا رحلت.
۲- از زمان
حضرت علی( علیه السلام) تا عصر فقيه بزرگ شيخ طوسى.
۳- از زمان شيخ طوسى تا زمان
شیخ بهایی .
۴- از زمان شيخ بهايى تا عصر شيخ اعظم انصارى.
۵- از زمان شيخ انصارى تا زمان
میرزای شیرازی و سيد يزدى.
۶- از زمان شيرازى و يزدى تا زمان حاضر. مؤلف، كوشيده تا با بررسى يك يك اين ادوار، تفاوت‌هاى آنها را نيز با يك‌ديگر مبين سازد.
از ديگر مطالبى كه در بخش دوم كتاب مورد بررسى است، رساله‌هاى پرسش و پاسخ در دوره‌هاى مختلف است. اين رساله‌ها از دوره دوم شروع شده و تا به امروز نيز ادامه دارد، لكن كيفيت آن، متناسب با هر دوره‌اى متفاوت بوده است.
رساله‌های عملیه نيز موضوع مبحث بعدى است كه على الظاهر از دوران چهارم به بعد به صورت كنونى درآمده است، لكن در مدل‌هاى اوليه، اصول دين نيز در رساله‌ها مى‌آمد كه بعدها از رونق افتاد ولى به عقيده مؤلف آوردنش بسيار مطلوب و به‌جا است.
سير تاريخى مسئله تقليد از اعلم، پيدايش وكالت از سوى پيشوايان دينى و مراجع تقليد براى تأمين زندگى علماى بلاد و شناخت مرجع تقليد از طريق فقهاى طراز اول و برجسته و بيان مراجع تقليد از آغاز
غیبت كبرا تا كنون كه از ابن قولويه شروع شده و به مرحوم آيت الله بروجردى ختم مى‌گردد، نظريه تعين تقليد از اعلم و نظريه تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است، ديگر بخش‌هاى كتاب را تشكيل مى‌دهند.
همان‌گونه كه سابقا اشاره كرديم، مقالات، آخرين بخش كتاب است كه در آن هفت مقاله از مقالاتى كه توسط مؤلف تدوين گرديده، آمده است.
مقاله اول در باره شيخ مفيد است و« شيخ مفيد در عرصه فقاهت و اجتهاد» نام دارد. ظاهرا اين مقاله براى كنگره بزرگداشت شيخ مفيد نگارش يافته و از بخش‌هايى مانند جامعيت علمى شيخ مفيد، تدريس شيخ مفيد، جلسات علمى مفيد با عالمان مذاهب، مفيد از ديدگاه عالمان شيعه و سنى، فقه اجتهادى شيخ مفيد، منابع اجتهادى شيخ مفيد، تشكيل شده است. مقاله دوم در باره طبرى است. وى از دانشمندان صاحب نام اهل سنت است كه در رشته‌هاى مهم علمى مانند فقه، حديث، علوم قرآن، شعر، لغت، صرف و نحو استاد بوده است. تأليف فقهى طبرى، تمايز شيوه
طبری از اخبارى‌گرى، منابع اجتهاد در شيوه طبرى، ويژگى طبرى در اجتهاد و... از بخش‌هاى مختلف اين مقاله است. سومين مقاله در بيان سير تاريخى تفسير و
علوم قرآن است كه مؤلف با نگاهى به زمان پيدايش تفسير و علوم قرآن، اين علوم بى‌بديل را در طول چهارده قرن اسلامى به بحث و گفت‌وگو گذاشته است. مقاله چهارم راجع به وقف بوده و اين سنت حسنه را از ديدگاه عالمان لغت، احاديث و روايات، سير تاريخى، آثار اجتماعى، مشروعيت و نظارت بر آن مورد بررسى قرار داده است. پنجمين مقاله‌اى كه از سوى مؤلف تأليف شده و در كتاب آمده نگاهى به بحث ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى است. ايشان ضمن بيان معنى واژه
ارتداد ، آن را از ديدگاه قرآن و مذاهب اهل سنت و فقه شيعه بررسى نموده است. مقاله ششم، ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها نام دارد كه محتوايش از نام آن مشخص مى‌باشد. آخرين و هفتمين مقاله نيز در فقه اجتهادى و
اصلاح حوزه‌ها از ديد امام( ره) است كه بخش‌هاى مهمى در مورد فقه و چگونگى تنظيم متون فقهى و نوع برخورد
استکبار با فقه و فقيه و فقاهت دارد.
معناى واژه‌هاى فقه و فقيه - ادوار فقه و كيفيت بيان آن - ادوار فقه ۱- مرحلۀ تشريع ۲- مرحله تبيين و تدوين ۳- مرحله دسته بندى و تبويب ۴- مرحلۀ گسترش مسائل فقه از راه تفريع و تطبيق از راه اجتهاد ۵- دوره استدلال ۶- مرحله گسترش استدلال و تنقيح ۷- مرحله رشد و تكامل فقه ۸- مرحله تدقيق در ابحاث فقهى ۹- دوره تلخيص مباحث فقهى - تكامل و ركود فقه اجتهادى اهل سنت ۱- پيدايش مكاتب گوناگون در دوران عباسيان ۲- تصانيف گوناگون پيرامون علم فقه ۳- پيدايش مجموعه‌هاى بزرگ در علم حديث ۴- تأليف كتبى به عنوان تفسير قرآن - جايگاه و مواضع اجتهاد در مبانى فقهى - نمونه‌هايى از اجتهاد در مبانى فقهى از ديدگاه مذاهب اسلامى - بخش دوم ادوار كيفيت بيان فقه - الف - بيان مراحل ششگانه كيفيت بيان فقه - رساله‌هاى پرسش و پاسخ در ادوار مختلف - رساله‌هاى عمليه - د - سير تاريخى مسألۀ تقليد از اعلم - پيدايش وكالت و هدف از آن - شناخت
مرجع تقلید - بيان مراجع تقليد از آغاز غيبت كبرا تا كنون - نظريه تعين تقليد از اعلم - نظريه جواز تقليد از زنى كه داراى اجتهاد است - مقالات متفرقه: مقاله اول شيخ مفيد در عرصه فقاهت و اجتهاد - مقاله دوم بعد فقهى و اجتهادى طبرى - مقاله سوم سير تاريخى تفسير و علوم قرآن - مقاله چهارم وقف از ديدگاه مبانى
فقه اسلامی - مقاله پنجم ارتداد از ديدگاه مذاهب اسلامى - مقاله ششم ضرورت بازسازى نظام آموزشى حوزه‌ها - مقاله هفتم فقه اجتهادى و اصلاح حوزه‌ها از ديدگاه امام.
اين كتاب به
زبان فارسی بوده و در سال ۱۳۵۷ هجری شمسی، تأليف گرديده است.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
