ادبیات عامه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ادبیات عامه که در زبان انگلیسی به آن «Folklore» می‌گویند،
مرکب از دو جزء است: lore به معنی مردم، گروه، توده؛ و Folk به معنی
دانش و
فرهنگ می‌باشد که در
فارسی آن‌را به «فرهنگ توده»، «فرهنگ عامه» و «دانش عوام» ترجمه کرده‌اند. در اصطلاح به مجموعه افسانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها، لغزها، چیستان‌ها، رقص‌ها، پیشگویی‌ها، اعتقادات و مراسم در مورد
تولد،
مرگ،
ازدواج، کشاورزی، پیشگیری و معالجه بیماری‌ها و به طور کلی آداب و رسوم و عقاید رایج در میان جوامع گوناگون که به صورت شفاهی یا از طریق
تقلید و تکرار از نسلی به
نسل دیگر منتقل می‌شود، اطلاق می‌گردد.
ادبیات عامه تا حدود یک قرن پیش به صورت مکتوب در نیامده بود. نخستین کسانی که در
اروپا به ضبط فرهنگ عامه پرداختند، برادارن گریم زبان‌شناسان معروف آلمانی بودند که مجموعه افسانه‌های پریان آلمان را گردآوری و منتشر کردند.
کشور
ایران از این لحاظ پشتوانه‌ای بسیار غنی دارد؛ زیرا، محل گذر اقوام خودی و غریبه و قبایل مختلف
آشوری،
کلدانی،
بابلی،
ایلامی و سایر اقوامی که در مجاورت آن زندگی می‌کرده‌اند، بوده است.
هر یک از این اقوام با اعتقادات مخصوص خود در فرهنگ ایران تأثیر گذاشته که هنوز هم بقایای آن باقی است. علاوه بر آن، وجود ادیان مختلف مثل
بودایی،
مهرپرستی،
مزدکی،
مانوی،
زرتشتی و ... بر غنای فولکلور ایران افزوده است.
۱) فولکلور در ایران نخستین بار توسط شرق‌شناسان مورد توجه قرار گرفت. ژو کوفسکی، ایران‌شناس روسی و کریستین سن، مستشوق دانمارکی اولین کسانی هستند که به کار جمع آوری و تحقیق ادبیات عامه در ایران پرداختند.
۲)
صادق هدایت، نویسنده معاصر، از نخستین ایرانیانی بود که به جمع آوری ادبیات عامه، بیان و ضرورت آن پرداخت. کتاب «
نیرنگستان»، و «
اوسانه» حاصل کوشش‌هایی است که او در زمینه جمع آوری آداب و رسوم و ترانه‌های عامیانه به عمل آورده است.
۳)
علی‌اکبر دهخدا نیز نتیجه تلاش‌های خود را برای گردآوری ضرب‌المثل‌های فارسی در کتاب
امثال و حکم به نمایش گذاشته است.
۴) «کتاب کوچه» اثر
احمد شاملو یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کارهایی است که در این زمینه انجام شده است و بخش عظیمی از این
ادبیات را که شامل ضرب‌المثل‌ها، افسانه‌ها و ترانه‌های متداول در شهرها و ولایات مختلف
ایران است دربرمی‌گیرد.
فولکلورها در فرهنگ هر کشوری در حکم زندگی‌نامه و شرح احوال آن
ملت است، مطالعه فولکلور یک ملت، تحول فکری و اجتماعی آن ملت را روشن می‌کند. علاوه بر آن فولکلورها دارای ارزش جهانی هستند زیرا دانش عوام هر ملتی معمولاً با ملل دیگر رابط تاریخی فلسفی و مذهبی دارد. شواهد بسیاری وجود دارد که وجود این ارتباط فرهنگی را اثبات می‌کند. ترکیب اولیه ترانه‌ها و قصه‌ها و اعتقادات
بشر به زمانی می‌رسد که خانواده‌های گوناگون این ملل با هم می‌زیسته‌اند و هنوز از یکدیگر جدا نشده بودند.
یکی از ابعاد بسیار مهم ادبیات عامه، ترانه‌هایی است که در میان عامه مردم رایج بوده است؛ این ترانه‌ها که اغلب سبکی ساده و دلنشین دارد و از لحاظ
فکر و
زبان و احساس و قالب به کلی با اشعار رسمی متفاوت است، تشبیهات و استعارات پیچیده و
صور خیال مبهم ندارد و از هر گونه تصنع و تکلف ادبی به دور است. سرایندگان آن معمولاً افرادی گم‌نامند که از سواد و دانش چندانی بهره‌مند نیستند.
مشهورترین قالبی که برای سرودن اشعار عامیانه و محلی در
زبان فارسی استفاده شده،
دوبیتی است که به آن فهلویات نیز می‌گویند. از این نوع دوبیتی‌های محلی یا فهلویات، اشعار
باباطاهر همدانی و
فایز دشستانی را می‌توان نام برد.
اشعار عامیانه بیشتر به صورت ترانه‌های عاشقانه، چیستان‌ها، ضرب‌المثل‌ها و لالایی‌ها هستند. منظومه‌هایی نیز وجود دارند که در مراسمی مثل
تعزیه،
سینه‌زنی،
مولودی،
عروسی و در ایام خاص مثل:
چهارشنبه‌سوری،
سیزده‌بدر،
سمنوپزان و پختن آش‌های نذری و سر سفره‌ها خوانده می‌شود.
ترانه‌های عامیانه در سراسر کشورمان و به لهجه‌های مختلف محلی وجود دارد، امروزه به مطالعه فولکلورها توجه زیادی می‌شود زیرا آشنایی با آن می‌تواند به شناخت تاریخ ملت‌ها کمک کند و سفیر حسن نیت و پیام آور دوستی یک ملت نزد سایر ملت‌ها باشد.
نمونه‌هایی از ترانه‌های عامیانه را ذکر می‌کنیم:
دلم را جز تو کس دلبر نباشد به جز شور توام در سر نباشد •••• دل فایز تو عمداً می‌کنی تنگ که تا جای کس دیگر نباشد (
فایز دشتستانی)
دیدم آلاله‌ای با چشم خونبار واتم آلالیا کی چینمت بار •••• بگفتا باغبان معذور می‌دار درخت دوستی دیر آورد بار (
باباطاهر همدانی)
کسی زیباتر از تو در جهان نه تو باش آرام جان و دیگران نه •••• غرور عاشقی دیوانه‌ام کرد که دل خواهد تو را اما زبان نه (از فرهنگ عامیانه مردم استان
قم)
من از ملک پدر کردم جدایی گرفتم با غریبان آشنایی •••• غریبان حالت خوبی ندارند در اول مهر و آخر بی‌وفایند (از فرهنگ عامیانه مردم استان قم)
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ادبیات عامه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۲۵.
