ادات تفسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"
تفسیر " مصدر باب "تفعیل" از ماده‌ی "فسر" و در لغت به معنای توضیح و شرح دادن است. (فَسَرالشیءَ یفسِرُه و یَفسُرُه فَسراً: أبانه و التّفسیرُ مثله.)
«ادات تفسیر» یا «
مفسره » اداتی است که جمله ماقبل خود را تفسیر می‌کند؛ مانند: «ان»؛ در صورتی که قبل و بعد از آن، جمله باشد، و در جمله قبل، معنای قول وجود داشته باشد.
در اصطلاح
نحو "تفسیر" عبارت است از تبیین و توضیح ابهام موجود در کلام با ادات مخصوص؛
این ادات که در وسط کلام واقع می‌شوند "ادات تفسیر" نام داشته و عبارتند از: "أیْ"، "أنْ" و "إذا". (اذا" بر طبق نظر بعضی از ادیبان از "ادات تفسیر" است
به عنوان مثال "أیْ" در مثال «هذا عسجُدٌ أیْ ذَهَبٌ» حرف تفسیر بوده و بر تفسیر و توضیح کلمه‌ی "عسجُد" به کمک کلمه‌ی "ذهبٌ" دلالت دارد.
معنای لغوی تفسیر (توضیح و شرح دادن) در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است به این بیان که متکلم، ابهام موجود در کلام را با ادات مخصوص، تبیین و توضیح می‌دهد. البته باید دقت داشت که با توجه به قید "ادات مخصوص" در تعریف اصطلاحی، معنای لغوی اعمّ از معنای اصطلاحی بوده و شامل شرح و توضیح دادن به غیر ادات مخصوص (همچون جمله فعلیه "فسّرت") نیز می‌شود
در میان
عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات تفسیر" دو رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی (همچون
ابن حاجب در "
الکافیة")
ادات تفسیر را در باب "حرف" در کنار مباحث "
حروف زائده " آورده‌اند و در مقابل بعضی (همچون صاحب
بداءة النحو )
ادات تفسیر را در ضمن عنوان کلی "ادات" درکنار سایر ادات، مورد بررسی قرار داده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "
مغنی اللبیب " در ضمن بررسی مفردات، هر یک از حروف تفسیر را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آن‌ها در تفسیر اشاره می‌کند.
"تفسیر" از سه رکن تشکیل شده است:
"مفسَّر"، لفظ مبهمی است که قبل از ادات تفسیر واقع شده و عبارت بعد از ادات تفسیر، آن را توضیح می‌دهد.
"ادات تفسیر" حروفی هستند که بین مفسَّر و مفسِّر واقع می‌شوند.
"مفسِّر"، لفظی است که بعد از أدات تفسیر واقع شده و عبارت قبل از أدات تفسیر را توضیح می‌دهد.
"تفسیر" به اعتبار نوع مفسَّر و مفسِّر (مفرد یا جمله) بر دو قسم است:
۱. تفسیر مفرد به مفرد؛ مانند: «هذا عسجُدٌ أی ذَهَبٌ»؛ در این مثال "أی" حرف تفسیر بوده و بر تفسیر و توضیح کلمه‌ی "عسجُد" به کمک کلمه‌ی "ذهبٌ" دلالت دارد.
۲. تفسیر جمله به جمله؛ مانند: «اُریق رَفده أی مات»؛ در این مثال "أی" حرف تفسیر بوده و بر تفسیر و توضیح جمله‌ی "اُریق رَفده" به کمک جمله‌ی "مات" دلالت دارد.
در این بخش با توجه به نوع "ادات تفسیر"، به بررسی نحوه‌ی کاربرد و جایگاه آن‌ها در کلام اشاره می‌شود:
"أی" برای توضیح و تفسیر هر مبهمی (مفرد یا جمله) به کار می‌رود به خلاف
تفسیر به "أن" که با وجود شرائطی در تفسیر جمله به جمله به کار می‌رود.
"أن" در تفسیر جمله به جمله به کار رفته و تفسیر به آن منوط به چهار شرط است:
الف. "أن" بین دو جمله واقع شود.
ب. جمله‌ی قبل از "أن" نباید
از لفظ "قول" باشد. (زیرا در صورتی که قول صریح ذکر شود احتیاج به تفسیر نداشته و جمله،
مفعول آن واقع می‌شود)
ج. جمله‌ی قبل از "أن" باید معنای قول داشته باشد.
د. بر أدات تفسیر حرف "
جر " وارد نشود.
در مثال «کَتَبْتُ الیه أنْ ائتِ»، شرایط مذکور در تفسیر به "أن" رعایت شده است. در این مثال "أن" از ادات تفسیر بوده و جمله‌ی "ائت"، مفعول مقدر فعل "کتبت" را تفسیر می‌کند. تقدیر عبارت "کتبت الیه شیئاً أن ائت" است.
در تفسیر به "أن"، نکات ذیل قابل توجه است:
الف. مفسَّر در تفسیر به "أن"، مفعول و در اکثر موارد، مقدر است. اما گاهی
مفعول‌به مذکور، مفسَّر واقع می‌شود؛ مانند: «إذ أوحَینا إلی أمِّکَ ما یُوحَی أنِ اقْذِ فیهِ فی التّابوتِ»؛
«آن زمان که به مادرت آنچه لازم بود الهام کردیم که او را در صندوقی بیفکن» در این
آیه "ما" مفعول واقع شده که توسط "أن" و جمله‌ی بعد آن تفسیر می‌شود.
ب. گاهی در جمله‌ی قبل از "أن" تفسیری، از لفظ قول استفاده می‌شود که در تاویل غیر قول است؛ مانند: «مَا قُلتُ لَهُم إلّا مَا أَمَرتَنی بِهِ أَنِ اعبُدُوا اللّهَ رَبِّی و رَبَّکُم»؛
«من جز آنچه مرا به آن فرمان دادی، چیزی به آن‌ها نگفتم؛ خداوندی را بپرستید که پروردگار من و پروردگار شماست». در این آیه "ما قلت لهم" به تاویل "ما أمرتهم" بوده و تقدیر
آیه "ما امرتهم الّا ما امرتنی به أن اعبدوا الله" است.
عدّه‌ای حرف "إذا" را از "ادات تفسیر" به شمار آورده‌اند؛
مانند: «نهلتُ الماءَ إذا شربتَهُ»؛ در این مثال "إذا" از ادات تفسیر بوده که بر تفسیر و توضیح جمله‌ی "نهلتُ الماء" به کمک جمله‌ی "شربته" دلالت دارد. (باید دقت داشت که
ضمیر فاعلی (ت) در مفسِّر (شربتَ) مفتوح بوده و بر مخاطب دلالت دارد.)
در صورتی که قبل از
فعل مضارع حرف "أن" که صلاحیت تفسیر را دارد، واقع شود همچون عبارت «اشرتُ الیه أنْ لا تَفْعَلْ»، اعراب فعل مضارع و نوع حرف "أن" در دو بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد:
الف. مضارع به همراه "لا"
در این صورت سه احتمال وجود دارد:
۱. "أن" تفسیری، "لا" نافیه و مضارع مرفوع باشد.
۲. "أن" مصدری، "لا" نافیه و مضارع منصوب باشد.
۳. "أن" تفسیری، "لا" ناهیه و مضارع مجزوم باشد.
ب. مضارع بدون "لا"
در این صورت دو احتمال وجود دارد:
۱. "أن" تفسیری، و مضارع مرفوع باشد.
۲. "أن" مصدری، و مضارع منصوب باشد.
اعراب مفسَّر بر طبق اقتضای کلام تعیین می‌شود اما آنچه در بحث تفسیر حائز اهمیت است اعراب مفسِّر است؛ اعراب مفسِّر با توجه به نوع آن (مفرد یا جمله) تعیین می‌شود:
وقتی مفسِّر، مفرد باشد، در این صورت عطف بیان یا بدل از مفسَّر خواهد بود؛ مانند: «هذا غَضَنْفَرٌ أی أسدٌ»؛ در این مثال "أسد" بدل یا عطف بیان از "غضنفر" است.
وقتی مفسِّر، جمله باشد، در این صورت محلی از
اعراب نخواهد داشت؛
مانند: «اُریق رَفَده أی: مات»؛ در این مثال "مات" جمله‌ی تفسیری و محلی از اعراب ندارد.
۱. آیه «و نادَیْناه أنْ یا إبراهیمُ»،
(او را ندا دادیم که: ای
ابراهیم )؛ در این آیه شریفه "أن" از ادات تفسیر بوده و جمله‌ی "یا إبراهیم"، مفعول مقدر فعل "نادیناه" را تفسیر می‌کند. تقدیر آیه "و نادیناه بشیءٍ أن یا إبراهیم" است.
(فاوحینا الیه ان اصنع الفلک باعیننا...)؛ "پس به او
وحی کردیم که زیر نظر ما و (به) وحی ما
کشتی را بساز".
«اوحینا» در این آیه متضمن معنای «گفتیم» است.
۲. حدیث «إنّا معاشرَ الأنبیاءِ اُمِرنا أنْ نکلّم النّاسَ علی قَدْر عُقُولِهِمْ»،
(ما گروه
پیامبران امر شدیم که با مردم به اندازه‌ی عقلشان سخن بگوییم)؛ در این
حدیث شریف "أن" از ادات تفسیر بوده و جمله‌ی "نکلّم النّاس... " مفعول مقدر فعل "امرنا" را تفسیر می‌کند. تقدیر حدیث "إنّا معاشرَ الأنبیاءِ اُمِرنا بشیءٍ أن نکلّم النّاس علی قدر عقولهم" است.
در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر تفسیر به کار روند؛ از این رو در بخش مفردات هر یک از آن‌ها با عنوان مستقلی مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
(۱) قرآن کریم.
(۲) ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ هـ ق، چاپ اول.
(۳) رضی استرابادی، محمد بن حسن، شرح الرضی علی
الکافیة، قم، دار المجتبی، ۱۴۳۱ هـ ق، چاپ اول،.
(۴) الجامی، نور الدین، شرح جامی علی متن
الکافیه فی النحو، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـق، چاپ اوّل.
(۵) الشرتونی، رشید، مبادئ العربیة، قم، دار العلم، ۱۴۲۰ هـ ق، چاپ یازدهم.
(۶) جمعی از اساتید حوزه علمیه قم، ابن هشام انصاری، مغنی الأدیب، برگزیده از مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، قم، نهاوندی، ۱۳۷۹، چاپ سوّم.
(۷) الصفایی البوشهری، غلامعلی، بداءَةُ النّحو، قم، مدیریة العامة للحوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
(۸) مصطفی، الغلایینی، جامع الدروس العربیة، بیروت، دار احیاء التراث العربیّ، ۱۴۲۵هـ ق، چاپ اول.
(۹) الخضری، محمد، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۸هـ ق.
(۱۰) سیوطی، جلال الدین، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، مصر، المکتبة التوفیقیة، بی تا، بی چا.
(۱۱) حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دار المعارف، چاپ سوم.
(۱۲) أبو حیّان، محمد بن یوسف، الهدایة فی النحو، قم، المجمع العلمی الاسلامی، ۱۴۱۸هـق، چاپ بیست و دوّم.
(۱۳) الحرانی، ابی محمد حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول، تهران، کتابچی،۱۳۷۸، چاپ هفتم.
سایت پژوهشکده باقرالعلوم. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات تفسیر».
