دوستی (اخلاق)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دوستی، از مباحث بین فردی در
علم اخلاق به معنای رفاقت، یاری رساندن و
معاشرت با افراد مورد علاقه است؛ که برای برطرف کردن نیازها و کسب انرژی درونی برای ادامه فعالیت‌های روزمره، امری ضروری می باشد. فواید دوست، وقتی آشکار می‌شود که در انتخاب دوست نهایت دقت را کرده باشیم؛ طبق روایات با مورد آزمایش قرار دادن، می‌توان دوست خوب را از بد تشخیص داد که موارد آن در مقاله آمده است. هنگامی که انسان با کسی دوست می‌شود حقوقی بر انسان ثابت می‌شود، هر دو طرف باید کوشش کنند، چه با مال، جان، زبان، بخشیدن اشتباهات،
دعا کردن،
وفا و
اخلاص و به سختی نینداختن دیگری آنها را به جا آورند. مواردی هم از راهکارهای تقویت دوستی در این مقاله ذکر شده است.
زندگی اجتماعی جزء طبیعت و
فطرت انسان بوده و او در این دنیا گریزی از معاشرت با دیگران ندارد. یکی از مصادیق معاشرت، دوستی با دیگران است و اگر این ارتباط و دوستی بر پایه ارزش‌های انسانی بنا شود، محصولی جز ترقی و تعالی عاید انسان نخواهد شد. ولی اگر با شخصی دوستی کند که با اخلاق نیکو و منش پسندیده بیگانه باشد، به یقین این دوستی جز خسارت و سقوط در قعر مفاسد، ثمره دیگری نخواهد داشت.
دوستی در لغت به معنای «
خیرخواهی، رفاقت و یاری رساندن می‌باشد و مقابلش خصومت و دشمنی است»
و در اصطلاح نیز به همین معنی است.
دوست خوب یکی از نعمت‌های بزرگ الهی و پناهگاه انسان و آرامش بخش دل و
روان است. وجود دوست حقیقی در این جهان پرتلاطم یکی از نیازهای هر انسانی است. کسی که از نعمت دوست مهربان محروم باشد احساس غربت و تنهایی می‌کند. یکی از بهترین خوشی‌های زندگی، رفت و آمد و گفت‌وگوهای دوستانه است که غم را می‌زداید و به انسان نیرو می‌بخشد.
از
حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) پرسیدند: بهترین وسیله آسایش در دنیا چیست؟ فرمودند:
«منزل وسیع و دوستان زیاد»
انسانی که در انتخاب دوست توانا باشد در زندگی سعادتمند و پیروز خواهد بود و اگر نتواند با کسی دوست شود نشانه ضعف وی است.
حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند:
«عاجزترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوست، ناتوان باشد.»
همچنین می‌فرمایند: «فقدان دوستان، یک نوع غربت و تنهایی است».
اگر انسان دوست نیک‌صفت و
خوش‌اخلاق داشته باشد از خوبی‌های او پیروی خواهد کرد و اگر رفیق بد نصیبش گردد از بدی‌های او سرمشق خواهد گرفت و چه بسیارند جوانان پاک و بی‌گناهی که به وسیله دوستان فاسد به وادی فساد کشیده شد‌ه‌اند و دنیا و آخرتشان تباه گشته است.
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: «انسان بر راه و روش دوست و همنشین، خو می‌گیرد.»
انسان برای اینکه بتواند به زندگی مطلوب برسد باید در این مسیر دوستانی انتخاب کند که معاشرت با آنها انسان را متوجه خداوند متعال نموده و او را به حق و حقیقت نزدیک سازند. «
امام صادق (علیه‌السّلام) از
حضرت مسیح (علیه‌السّلام) نقل می‌کنند:
حواریون حضرت عیسی (علیه‌السّلام)به ایشان عرض کردند: یا روح الله با چه کسانی همنشینی و دوستی کنیم؟ حضرت در جواب فرمودند: با شخصی همنشینی کنید که سه ویژگی داشته باشد: ۱ـ دیدن او تو را به
یاد خدا بیاندازد. ۲ـ سخن او علم تو را بیشتر کند. ۳ـ عمل او تو را به
آخرت ترغیب کند.
تا دوستی را نیازموده‌ایم نباید کاملاً به او اعتماد کنیم؛ دیدن روی خوش از یک نفر کافی نیست که او را به دوستی برگزینیم؛ زیرا نفوس آدمی همچون غارهاست و به مجرد برخورد گذرا با یک نفر نمی‌توان هویت و شخصیت درونی او را کشف کرد، بلکه باید وارد آن شد و در اعماق آن پیش رفت و در این هنگام است که آدمی با مناظر زیبا و دلکش رو به رو می‌شود و یا با مارها و عقرب‌ها روبرو می‌گردد و نفوس آدمی نیز چنین است و جز با آزمایش و امتحان شناخته نمی‌شود.
حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «پیش از آزمودن دوست به او اعتماد مکن»
در اینجا به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌شود:
محبت مانند تلگراف است، هرگاه در خویش نسبت به کسی احساس محبت و دوستی کردی، بدان که او نیز نسبت به تو مثل آن حالت را در قلبش احساس می‌کند. البته این کار نیازمند آن است که روان و عواطف و
وجدان خویش را به خوبی بشناسیم تا اشاره‌های غریزی را از انگیزه‌های راستین عاطفی باز شناسیم. در حدیث آمده است: «محبت قلبی برادرت را نسبت به خود، از محبت قلبی خود نسبت به او بشناس»
برای شناخت هر انسانی، او را به هنگام نیازمندی امتحان کن و ببین که آیا به نیاز تو توجهی می‌کند یا نه؟ آیا هنگامی که در مشکلی گرفتار هستی به تو اعتنا و اهتمام می‌ورزد
لقمان حکیم می‌گوید: «برادرت را نمی‌توانی بشناسی مگر در وقت نیازت به او».
علاقه دوست را به چند امر می‌توان با معیارهای زیر مورد آزمایش قرار داد:
- آیا او دوست دارد که به سخن تو گوش دهد؟
- آیا کارهای خوب تو را میان مردم مطرح می‌کند؟
- آیا از همنشینی با تو احساس راحتی و رضایت دارد؟
- آیا سعی دارد که موجبات خشنودی و شادی تو را فراهم آورد؟
دوست خوب کسی است که در سختی‌ها و گرفتاری‌ها، یاری‌ات رساند، هنگامی که دیگران رهایت می‌کنند او در کنارت باشد و آنگاه که دیگران تو را تکذیب می‌کنند او تو را تصدیق کند. حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «دوستت را در هنگام گرفتاری و سختی بیازمای»
گاهی انسان در حالت عادی با تو
خوش‌رویی و خوش‌رفتاری می‌کند و سخنان محبت‌آمیز بر زبان می‌راند، امّا چون او را به خشم‌آوری حقیقت را که مدّت‌ها بر تو پنهان داشته آشکار می‌سازد و بر زبان می‌آورد امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «اگر برادرت سه بار بر تو خشمگین شد و سخن ناخوشایندی درباره‌ات نگفت او را برای خود حفظ کن».
آدمی در سفر لباس تکلف و
ریا را از تن خود می‌کند و آن طوری رفتار می‌کند که می‌اندیشد. اینجاست که می‌توانی او را به سادگی بیازمایی.
اگر دوستی به خاطر میز و مقام نباشد، به هنگام نبود آن نیز دوستی پابرجاست و در غیر این صورت دوستی حقیقی نیست بلکه آن شخص، میز و مقام تو را دوست می‌داشته است نه شخص تو را. حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «هنگام زوال قدرت، دوست از دشمن شناخته می‌شود.»
هنگامی که انسان با کسی دوست می‌شود حقوقی بر انسان ثابت می‌شود هر دو طرف باید کوشش کنند تا آنها را به جا آورند. برخی از حقوق دوستان را در اینجا یادآور می‌شویم:
همانگونه که انسان برای برطرف شدن نیازهای خود می‌کوشد باید برای تامین کردن نیازهای دوستش نیز بکوشد و حتی اگر می‌تواند او را بر خودش مقدم بدارد و نیازهای او را بر احتیاجات خویش ترجیح دهد. چنانکه قرآن کریم می‌فرماید:
«... و آنها را بر خود مقدم می‌دارند هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند.»
انسان باید قبل از اینکه دوستش از او خواهش کند و برای برطرف شدن نیازش یاری طلبد او را با جان و تن یاری نماید و با گشاده‌رویی به درخواستش پاسخ دهد.
اول اینکه عیبهایش را بپوشاند و اسراری که به دوستش مرتبط است افشا نسازد، حتی اگر قطع رابطه کنند و با طعنه زدن و مسخره کردن به دوستش یا خانواده او، او را آزرده نکند.
دوم اینکه دوستی و محبت را برای دوستش اظهار کند و حال او را جویا شود؛ هنگامی که خطائی مرتکب شد وی را نصیحت کند.
پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: «
مؤمن آینه مومن است.»
یعنی انسان از ناحیه دوستش و به وسیله او می‌تواند آن عیوبی را که بدون او توانایی دیدنش را ندارد، ببیند.
اگر اشتباهی از دوستش سر زد باید چشم بپوشد و او را مؤاخذه نکند و اگر عذر خواست، عذرش را بپذیرد. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند:
«کسی که برادر مؤمنش از او معذرت بخواهد و عذرش را نپذیرد گناهش به‌اندازه باجگیران است.»
یک دوست چه در مدت حیات و چه بعد از آن باید به یاد دوستش باشد و او را دعا کند؛ چرا که دعا برای او، دعا در حق خودش به حساب می‌آید. پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند:
«هنگامی که مردی برادر مؤمنش را در پشت سر دعا می‌کند فرشته‌ای همان دعا را در حق او می‌کند.»
وفا عبارت است از پایداری در دوستی تا رسیدن
مرگ و بعد از آن هر آنچه نتیجه اخروی داشته باشد، از خود دریغ نکند. یکی از شاخه‌های وفا در دوستی، مراعات کردن جمیع نزدیکان و دوستان دوست و با دشمنان او دوستی نکردن می‌باشد.
هر انسانی به خاطر راحتی خویش نباید رفیقش را به سختی بیاندازد. ملاک دوستی با دیگران باید رضای خداوند باشد، نه اینکه هدف از دوستی این باشد که دیگری کارهایت را انجام دهد و به سختی و زحمت بیافتد. امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند:
«سنگین‌ترین دوستان من بر من کسی است که برای من تکلّف کند و من از چنین دوستانی پرهیز دارم.»
لازمه یک زندگی اجتماعی ایده‌آل آن است که انسانها با یکدیگر روابطی دوستانه و صمیمانه داشته باشند و هر یک از طرفین در جهت حفظ و استحکام این روابط کوشش کنند. در اینجا به برخی از راه‌ها اشاره می‌کنیم:
«از جمله اموری که باید در مقام حفظ رفاقت رعایت گردد، صمیمیت در دوستی است. از جمله لوازم صمیمیت آن است که وقتی با کسی رفیق می‌شویم نباید دشمنانش را به دوستی انتخاب کنیم، چون وقتی او مشاهده می‌کند که شما با دشمنش روابط دوستانه برقرار کردید دیگر آن صمیمت قلبی را با شما نخواهد داشت.»
شایسته است وقتی با کسی عهد رفاقت بستیم کاملاً خیرخواهش باشیم. مثلاً او را در مشکلات یاری کنیم، لغزشهایش را به او گوشزد کنیم تا او به صورت صحیح آن را برطرف نماید و همین طور اگر کار خوبی انجام داد او را از ته دل تحسین کنیم. حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «نصیحت و دلسوزی خالصانه خود را به برادر و دوست خود پیش‌کش کن؛ چه در کار خیر و چه در کار شر و خالصانه برای او دلسوزی و خیرخواهی و در تمام حالات یار و یاور او باش»
بی‌تردید انسان در شرایط گوناگون زندگی مشکلات گوناگونی دارد و برای برطرف کردن آن نیازمند کمک است. حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «رفاقت خود را در همه‌جا و همه حال حفظ کنید و در هرحالی دوست و رفیق خود را کمک کنید و هر جا که هست، همچون سایه همراه او باشید.»
وقتی دوستی با شما بدرفتاری می‌کند و آداب دوستی را زیر پا می‌گذارد، راهی بر خلاف دوستی در پیش گرفته است امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «اگر اشتباهی از دوست شما سر زد و نسبت به شما کوتاهی کرد یا حتی کار زشت مرتکب شد، فوراً درصد انتقام برنیایید و مقابله به مثل نکنید حتی اگر رفیق شما خاک بر سر و صورت شما ریخت باز هم درصدد انتقام از او برنیایید.»
با افراد نااهل نباید رفیق و همنشین شد؛ چرا که اینگونه افراد انسان را از مسیر کمال خارج می‌کنند. در اینجا به برخی از این افراد اشاره می‌شود:
کسی که باطل را حق جلوه می‌دهد و حق را باطل می‌نمایاند به هیچ اصولی پای‌بند نیست و انسان نمی‌تواند به او تکیه کند.
امام سجاد (علیه‌السّلام) درباره مصاحبت و رفاقت نکردن با دروغگو به فرزندش
امام محمد باقر (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «با دروغگو رفاقت نکن، زیرا دروغگو مانند سراب است تو را فریب می‌دهد، دور را نزدیک و نزدیک را دور معرفی می‌کند.»
فرد فاسق، پیمان‌شکن است و قولی که می‌دهد اعتبار ندارد. «فاسق، گفتار و کردارش ناسازگار است و اصل حرف زدن و عمل نکردن از خصوصیات فرد فاسق است.»
امام سجاد (علیه‌السّلام) به فرزندش درباره فاسق می‌فرمایند:
«فردفاسق و بدکردار، تو را با‌اندک چیزی حتی یک لقمه خواهد فروخت. اگر انسان با فرد فاسق دوست باشد در شرایط سخت و ناگهانی، انسان را تنها خواهد گذاشت و بهتر آن است که از ابتدا با اینگونه افراد طرح دوستی نکنیم.»
فرد
بخیل تنها به خودش فکر می‌کند و اگر با فردی دوست شود به این خاطر است که به خواسته‌هایش برسد نه اینکه خدمتی کرده باشد. امام سجاد (علیه‌السّلام) درباره دوستی نکردن با بخیل می‌فرمایند: «از دوستی با بخیل بپرهیز. زیرا وقتی که به کمک او نیازمند باشی کمک نمی‌کند و تو را خوار می‌کند.»
دوست نادان به سبب جهلش، وقتی می‌خواهد سودی برساند چون راه را نمی‌شناسد جز ضرر چیزی عاید انسان نمی کند و رفته رفته طرفش را به طرف نادانیش که تاریکی محض است می‌کشاند. «امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: از دوستی با نادان بپرهیز. زیرا هرچه به دوستی با او خوشحال‌تر باشی خطر زیان رساندن او به سبب حماقتش به تو نزدیکتر می‌باشد.»
چاپلوس کسی است که به انگیزه ترس یا طمع، برخلاف عقیده باطنی خود، لب به تمجید این و آن می‌گشاید و می‌کوشد عمل نادرست خود را درست و حقیقی جلوه دهد و اصرار می‌ورزد تا دیگران را در این روش هم‌رنگ و هم عقیده سازد.
حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «با چاپلوس رفاقت نکن که او با چرب‌زبانی تو را اغفال می‌کند، کار ناروای خود را در نظرت زیبا می‌نماید و دوست دارد که تو نیز مانند او باشی.»
چنین افرادی انسان رابه تباهی می‌کشانند و جز ضرر و زیان چیزی نمی‌رسانند. امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «با خائن و سخن‌چین و ستمگر طرح دوستی و رفاقت مکن و از آنها کناره‌گیری کن. زیرا کسی که به خاطر تو به دیگری خیانت کند، روزی به تو نیز خیانت خواهد کرد و کسی که به خاطر تو به دیگران ظلم کند، به تو نیز ظلم خواهد کرد و کسی که از دیگران نزد تو سخن‌چینی کند، علیه تو نیز نزد دیگران سخن‌چینی خواهد کرد».
سایت پژوه، برگرفته از مقاله «دوستی (اخلاق)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۹/۹ .
