• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اخلاق پست مدرن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


رویکرد متفکران پست مدرن به مقوله اخلاق به دو جهت گیری کاملا متفاوت تقسیم می‌شود و در اینجا به رویکرد دوم که بحث از اخلاق پست مدرن است، می‌پردازیم.


رویکرد اول مبتنی بر نگاه بدبینانه به انسان و عدم بهبود شرایط زیستش و در نتیجه مروج ناامیدی، بی معنایی و پوچی می‌باشد و بر این مبنا قائل به زوال اخلاق و از دست رفتن آن در جهان کنونی است. اما بر مبنای رویکرد دوم، امکان دگرگونی و پیشرفت در وضعیت انسان معاصر وجود دارد از این رو می‌توان نوعی اخلاق را برای او صورت بندی کرد.
[۱] وریا قانع، مریوان، اخلاق درجهان پست مدرن، ترجمۀ ادریس شیخی، نشریه دوران امروز، ۱۰/۱۰/۷۹.

در این نوشتار در نظر داریم تا بر مبنای رویکرد دوم مؤلفه‌های اساسی اخلاق پست مدرن را برشماریم اما قبل از آن لازم است، مختصری با اصول تفکر پست مدرن آشنا شویم.

تفکر پست مدرن را در واقع باید واکنش و عکس العملی در برابر مدرنیته دانست. مدرنیسم، که در معرفت شناسی واقع گر بود و بر این پایه همواره مدعی سیطره همه جانبه عقل بر هستی بود، دچار بحران و رکوردی بنیادی شد. از مهمترین دلایل ناکامی مدرنیته می‌توان به دو جنگ جهانی که از پیامدهای مدرنیسم بود اشاره کرد.
[۲] مجموعه مقالات، مدرنیته ومدرنیسم، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران، نشرنقش جهان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۱۶.
بنابراین مدرنیته که مدعی آزاد سازی بشر از خرافه پرستی و موهومات بود اکنون خود، انسان‌ها را در چنگال علم و تکنولوژی اسیر کرده بود. در چنین شرایط و اوضاع و احوالی بود که تفکر پست مدرن مطرح شد و متفکران آن به نظریه پردازی پرداختند.

به اعتقاد بسیاری از متفکران پست مدرن از جمله لیوتار مهمترین ویژگی تفکر پست مدرن نفی فرا روایت است.
[۳] گیر، آرن. ‌ای، پسا مدرنیسم و بحران زیست محیطی، ترجمۀ عرفان ثابتی، تهران، نشرچشمه، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۱۷.
مقصود از فراروایت اعتقاد به اصول و مبانی جهان شمول و عامی می‌باشد که برای همه انسان‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها ثابت و جاودانه باشد.
[۴] حسینی بهشتی، سید علیرضا، پساتجددگرایی و جامعه امروز ایران، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۷.
به عنوان نمونه آزادی مظلومان یا سیطره همه جانبه عقل بر عالم فراروایت‌هایی هستند که روایت‌ها و آرمان‌های دیگر بدان‌ها ختم می‌شوند.
در جهان پست مدرن هیچ آرمان غایی و نهایی وجود ندارد که کثرت اهداف و آرمان‌های دیگر بشر را وحدت بخشد و به مثابه نقطه اتصالی باشد که همه آنها را به هم متصل کند. با نفی فراروایت حتی عقل هم که آرمان انسان مدرن بود تاریخی می‌شود و نسبیتی تمام عیار بر آن حاکم می‌گردد.
[۵] توحید فام، محمد، گفتمان اخلاق وسیاست در پارادایم مدرنیته وپسا مدرنیته، مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، شماره ۵۴، ص۳۲.


اکثر متفکران پست مدرن بر این باورند که آرمان تحقق عقل و سازماندهی عقلانی اجتماع به مثابه یک کل، از بقایای سنت روشنگری است که در دوران معاصر یعنی دوره پست مدرن بی اعتبار شده است. از نظر متفکران پست مدرن یکی از مهمترین اعتقادات مدرنیته باور به احکام فراگیر و جهان گستری می‌باشد که در طول تاریخ بر همه انسان‌ها و جوامع به نحو یکسان و مطلق حکم فرمایی می‌کند. اما از نگرانی‌های مهم نظریه پردازان پست مدرن کلی و مطلق شدن ارزش هاست، از این رو آن‌ها معتقدند مطلق دانستن ارزشها در واقع از بین بردن تفاوت‌ها و جلوه‌های گوناگون فرهنگی می‌باشد که خود موجب از دست رفتن تنوع حیات و زندگی می‌شود.
[۶] نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۳.

علاوه بر ویژگی‌های مذکور، برخی دیگر از خصیصه‌های تفکر پست مدرن به اجمال عبارت است از: دیدگاه ضد (یاپسا) معرفت شناختی، موضعی ضد ماهیت گرایی، ضدیت با واقع گرایی، ضدیت با شالوده گرایی، مخالفت با برهان‌های فلسفی و معرفت شناختی، نفی واژگان نهایی، نفی اصول، قواعد و مقولاتی که بدون هیچ قید و شرطی برای تمامی زمان‌ها، اشخاص و مکان‌ها الزام آور و قطعی تلقی می‌شوند.
[۷] رابرت آودی، مارشال برمن، و... ، پست مدرنیته و پست مدرنیسم، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران، نشرنقش جهان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۹-۳۰.


حال که مختصری با اصول و مبانی تفکر پست مدرن آشنا شدیم، به بیان مؤلفه‌های اساسی اخلاق در جهان پست مدرن می‌پردازیم.

۵.۱ - عدم کلیت احکام اخلاقی

 از نظر کانت ، ویژگی هر حکم اخلاقی کلی بودن یا جهان گستری آن می‌باشد. اگر من برای دیگران در قبال خودم قائل به وظایفی هستم، باید همان وظایف را برای خود در قبال همه کسانی که در شرایط مشابه هستند قائل شوم.
[۸] نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۱۰۱.

اما متفکران پست مدرن با الهام از اندیشه‌های نیچه دقیقا همین کلیت احکام اخلاقی را زیر سؤال می‌برند آنها معتقدند که تلاش برای وضع قوانین و مقررات رفتاری عام و کلی سبب می‌شود تا تفاوت‌های فردی انسان‌ها نادیده گرفته شود و در نهایت از میان برود. یکسان انگاشتن انسانها غلط است؛ زیرا چه بسا آنچه موجب سلامت یک فرد است باعث بیماری دیگری شود، بنابراین هرکس باید قوانین مربوط به سلامت خودش را کشف کند. از نظر متفکران پست مدرن حاکم کردن اصول و قواعد اخلاقی مطلق و جهان گستر بر آدمیان به نوعی حاکم کردن استبداد بر آنان می‌باشد از این رو آزادی و عزت نفس را از آنان می‌گیرد.
[۹] نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۱۰۳.


۵.۲ - فقدان جهت گیری ارزشی

 پست مدرنیسم درجهت گیری‌های ارزشی خود هیچ چیز را بر چیز دیگر برتری نمی‌دهد و ترجیح ارزشی آن بسیار کلی می‌باشد، و آن این عقیده کلی است که هرکس باید بتواند آنچه که می‌خواهد، بشود. بر این مبنا پست مدرنیسم را بیشتر باید نظام الگوسازی به شمار آورد که یگانه قوانین اساسی و عمده اش این است که هر شخص بایستی «خود» به ارزش‌ها، ترجیحات ارزشی و رویکردهایش نظم بخشد.
[۱۰] گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ منصور انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۲.
نظریه پردازان پست مدرن بر این باورند که باید ارزش‌های افراد از منابع گوناگون گردآوری و جمع آوری شود. این ارزش‌ها می‌تواند تلفیقی از ارزشهای قدیمی و جدید و یا حتی متناقض باشد. به عنوان نمونه یک فرد پست مدرن می‌تواند یک آموزه ارزشی را از فمینیست‌ ها بگیرد و با آموزه ارزشی دیگری که از لیبرالیسم اخذ کرده تلفیق کند.
[۱۱] گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ منصور انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۲.

این ویژگی ترکیبی ارزش‌ها که از سوی نظریه پردازان پست مدرن ارائه شده می‌تواند از نظر مدرنیسم‌ها به عنوان نقص و کاستی لحاظ شود؛ چرا که باعث بوجود آمدن اختلاف، تفاوت، بی ثباتی، آشفتگی، ناهم خوانی و سنجش ناپذیری در ارزش‌ها شود اما از نظر متفکران و مدافعان پست مدرنیسم این نوع مواجهه با ارزش‌ها موجب احساس آرامش و راحتی و آسودگی در زندگی شده و بر تنوع و جذابیت آن می‌افزاید.
[۱۲] گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ مسعود انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۷-۱۳۸.


۵.۳ - آفرینش اخلاق

 میشل فوکویکی از متفکران پست مدرن دو نوع اخلاق را از هم دیگر متمایز کرده است نوع اول اخلاق زیبایی شناسانه است که هدف آن ساختن و آفرینش زندگی فرد است. بر اساس این اخلاق آدمی باید تلاش کند تا زندگی خود را به مثابه یک اثر هنری بیافریند. آنچه که در این نوع از اخلاق از اهمیت فراوانی برخوردار است ارتباط فرد با خویش می‌باشد. فوکو نمونه تاریخی این نوع اخلاق را اخلاق یونان باستان می‌داند. اما نوع دوم اخلاقی است که جوهره آن پیروی از مجموعه‌ای از قوانین و مقررات است. از نظر فوکو نمونه تاریخی این نوع اخلاق، اخلاق مسیحیت است چرا که اخلاق مسیحی چیزی جز مجموعه‌ای از قوانین نیست. به گمان فوکو این مساله آشکار است که در هر دستگاه اخلاقی ویژگی‌هایی از هر دو نوع اخلاق مذکور وجود دارد اما برخی از این دستگاه‌های اخلاقی بیشتر شکل آیین نامه‌ای دارند و در نتیجه پیروی از قوانین و احکام اخلاقی در آن‌ها نقش مهمتری بازی می‌کند، در حالی که برخی دیگر از نظام‌های اخلاقی بیشتر به خودسازی و بازآفرینی نفس اهمیت می‌دهند. آنچه که در اخلاق پست مدرن اهمیت بنیادی دارد اخلاق نوع اول است که در آن بر ارتباط فرد با خویشتن تاکید می‌شود. در واقع متفکران پست مدرن از جمله میشل فوکو خواهان بازگشت به اخلاق زیبایی شناسانه یونانی باستان می‌باشند. فوکو معتقد است که بیشتر دستگاه‌های اخلاقی رایج در طول تاریخ بر اخلاق نوع دوم تاکید داشتند و شامل مجموعه‌ای از دستورها و قواعد اخلاقی بودند که فرد ناگزیر به اطاعت از آنها و عمل کردن در چارچوب آنها می‌باشد. از این رو فوکو و سایر نظریه پردازان پست مدرن تلاش می‌کنند که تا انسان را به بازآفرینی اخلاق همانند یک اثر هنری ترغیب کنند و بر همین مبنا ارتباط آدمی با خویشتن را تقویت کنند.
[۱۳] گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ مسعود انصاری، تهران، نشر گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۳-۲۳۴.


۵.۴ - نسبیت اخلاقی

 از آنجا که در تفکر پست مدرن هرگونه فراروایتی نفی می‌شود و هیچ حقیقت ازلی و ابدی وجود ندارد که به مثابه یک آرمان بر زندگانی بشر حکم فرمایی کند قطعا درحوزه اخلاق نیز امکان وجود احکام مطلق و همه زمانی و همه مکانی نخواهد بود. متفکران پست مدرن اخلاق را امری نسبی می‌دانند که بسته به شرایط زمانی، مکانی، روحی، فرهنگی، اقتصادی و... از فردی به فرد دیگر متغیر است. به جز ویژگی زیبایی شناسانه که در اخلاق پست مدرن مطرح شد، ویژگی دیگر این نوع از اخلاق مرتبط بودن آن با عمل و منفعت و سود است. از آن جا که در جهان پست مدرن هیچ حقیقت غایی وجود ندارد و همه چیز از جمله اخلاق نسبی می‌شود، از احکام و ارزشهای اخلاقی قدسی زدایی شده و در نتیجه معیار خوب و بد اخلاقی خود فرد می‌شود.

چنان چه بیان شد در اخلاق پست مدرن چیزی تحت عنوان غایت یا آرمان وجود نداشته و آن دسته از نظریه پردازان اخلاق پست مدرن که به بهبود شرایط زندگی بشر قائلند نیز وجود آرمانی مطلق و نهایی را در زندگی بشر نفی می‌کنند و اخلاقیات را تابع شرایط زمانی و مکانی می‌دانند. اما باید دید میان اخلاق اسلامی و اخلاق پست مدرن چه تمایزهایی وجود دارد.
در اخلاق اسلامی بر خلاف اخلاق پست مدرن غایت و آرمانی نهایی وجود دارد. بر اساس اخلاق اسلامی، ارزش اخلاقی فعل اختیاری انسان تابع تاثیری است که این فعل در رسیدن انسان به کمال حقیقی انسانی دارد. هر کاری به میزانی که در آن کمال مؤثر باشد، ارزشمند است و اگر تاثیر آن در کمال غایی آدمی منفی است، عملی بی ارزش و منفی می‌باشد.
[۱۴] مصباح یزدی، محمد تقی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص۳۳۹.

کمال نهایی آدمی در اخلاق اسلامی قرب الهی می‌باشد. راه وصول به این قرب نیز عمل کردن بر مبنای دستورات و احکام اخلاقی اسلام می‌باشد از این رو معنای اخلاق و حتی زندگی فرد در گرو میزان تقربی است که به خداوند دارد.
[۱۵] مصباح یزدی، محمد تقی، نقد وبررسی مکاتب اخلاقی، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص۳۴۳.

اما در اخلاق پست مدرن هیچ غایت و آرمانی برای بشر قابل تصور نیست و همین نکته اساسی کافی است تا اخلاق اسلامی را با اخلاق پست مدرن در تعارض بدانیم. البته شاید بتوان عناصری از اخلاق پست مدرن را در اخلاق اسلامی یافت و یا برعکس اما بنیان این دو نوع اخلاق کاملا با یکدیگر در تعارض است.
فقدان غایت در اخلاق پست مدرن از نقاط ضعف مهم این نوع از اخلاق است؛ چرا که وقتی در اخلاق به دنبال هدف و غایتی نباشیم زندگی و اخلاقیات از معنا تهی شده و آدمی در حیات خود دچار سردرگمی و احساس پوچی می‌شود.

۱. ↑ وریا قانع، مریوان، اخلاق درجهان پست مدرن، ترجمۀ ادریس شیخی، نشریه دوران امروز، ۱۰/۱۰/۷۹.
۲. ↑ مجموعه مقالات، مدرنیته ومدرنیسم، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران، نشرنقش جهان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۱۶.
۳. ↑ گیر، آرن. ‌ای، پسا مدرنیسم و بحران زیست محیطی، ترجمۀ عرفان ثابتی، تهران، نشرچشمه، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۱۷.
۴. ↑ حسینی بهشتی، سید علیرضا، پساتجددگرایی و جامعه امروز ایران، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۷.
۵. ↑ توحید فام، محمد، گفتمان اخلاق وسیاست در پارادایم مدرنیته وپسا مدرنیته، مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، شماره ۵۴، ص۳۲.
۶. ↑ نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۳.
۷. ↑ رابرت آودی، مارشال برمن، و... ، پست مدرنیته و پست مدرنیسم، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران، نشرنقش جهان، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۲۹-۳۰.
۸. ↑ نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۱۰۱.
۹. ↑ نیچه، فوکو، لیوتار، دریدا، گذرازمدرنیته؟، ترجمۀ شاهرخ حقیقی، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۱۰۳.
۱۰. ↑ گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ منصور انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۲.
۱۱. ↑ گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ منصور انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۲.
۱۲. ↑ گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ مسعود انصاری، تهران، نشرگام نو، چاپ اول ۱۳۸۱، ص۱۳۷-۱۳۸.
۱۳. ↑ گیبینز، جان آر، سیاست پست مدرنیته، ترجمۀ مسعود انصاری، تهران، نشر گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۳-۲۳۴.
۱۴. ↑ مصباح یزدی، محمد تقی، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص۳۳۹.
۱۵. ↑ مصباح یزدی، محمد تقی، نقد وبررسی مکاتب اخلاقی، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص۳۴۳.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله«اخلاق پست مدرن».    




جعبه ابزار