احکام القرآن (شافعی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
![]()
احکام القرآن شافعی نوشته
احمد بن حسین بیهقی شافعی،
محدث نامی
اهل‌سنت است. شافعی آیاتی را که در سخنان
محمد بن ادریس شافعی، امام
مذهب شافعیه، از استنادات و استشهادات قرآنی در ابواب مختلف
فقه آمده است را جمع‌آوری کرده است.
این کتاب مشتمل است بر آنچه در سخنان
محمد بن ادریس شافعی، امام مذهب شافعیه، از استنادات و استشهادات قرآنی در ابواب مختلف
فقه آمده است.
بیهقی اقدام به جمع و ترتیب و تبویب آن به صورت کتابی مستقل نمود. بیهقی می‌گوید: به صحت گفتار وی اعتقاد دارم؛ او که ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی مطلبی پسر عم محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. آنچه از احکام قرآن را که شناخت آن بر ما
واجب است به‌صورت متفرق در کتب مختلفی که در مورد اصول و احکام نگاشته، آورده است. من هم آنها را مشخص کرده و به‌طور مرتب و منظم در این مجموعه جمع‌آوری کرده‌ام تا استفاده از آن برای جویندگان این معارف آسان باشد و در نقل و بیان گفتار وی به طریق اختصار عمل نمودم، و از زیاده روی اجتناب ورزیدم و سخنان وی را در
اصول فقه و استشهادات او را از
آیات قرآن در نهایت اختصار (چنان‌که شایسته این کتاب باشد) نقل نمودم.
بیهقی آراء
شافعی را در کتب او و کتب شاگردان و یارانش مانند
مزنی،
بویطی،
ربیع جیزی، ربیع مرادی، حرمله، زعفرانی، ابو ثور، ابو عبدالرحمن، یونس بن عبدالاعلی و دیگران تتبع کرده، آنها را نقل کرده و تاییداتی از سنن نیز به همراه آن آورده است. مهمترین آراء و نظریات شافعی درباره قرآن و
حجیت آن، رابطه آن با سنت، مساله نسخ قرآن با قرآن و عدم
نسخ آن با
سنت متواتر (که از شاذترین آراء در عالم اسلامی است).
مسائل دیگر اصولی مانند
استحسان و نیز مهمترین مسائل فقهی قرآن در این کتاب آمده است. در واقع شافعی پس از بیان مهمترین پایه‌های
اصول فقه به استنباط احکام آیات فقهی پرداخته است.
این کتاب در دو جزو و در یک مجلد به چاپ رسیده است.
روش کلی در بررسی مباحث به این‌گونه است که بیهقی سعی نموده بر طبق ابواب فقهی که از
طهارت آغاز می‌گردد، مطالب شافعی را بیان کند. در این بین مباحثی غیر فقهی اصطلاحی که می‌توان از دیدگاه
اهل‌سنت آنها را احکام قرآنی نامید نیز لابلای ترتیب فقهی مطرح شده است، که در نتیجه آغاز کتاب با تفسیر برخی آیات متفرقه می‌باشد.
لازم به یادآوری است که شافعی به برخی فتاوی و استدلال‌های عجیب مشهور است از جمله آنان:
۱. استدلال به آیه ۱۵
مطففین «کلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون؛
زهی پندار، چون آنان در آن روز از پروردگارشان سخت محجوبند.» وی می‌گوید: چون آیه ناظر به مقام
سخط (ناخشنودی) است و نشان می‌دهد که (افراد مورد اشاره در آیه) در حالت سخط از
رؤیت خدا محرومند، می‌توان نتیجه گرفت که در حالت
رضا (خوشنودی) می‌توانند خداوند را ببینند.»
۲. همچنین به این آیه استدلال کرده که تقدیر و سرنوشت فقط به دست خداست: «و ما تشاؤون الا ان یشاء الله؛
و تا خدا نخواهد، (شما) نخواهید خواست.» وی می‌گوید: خداوند به مردم اعلام کرده که تنها خواست او کارساز است.
۳. برای اثبات
حجیت خبر واحد به آیات
بعثت انبیاء استناد ورزیده که در آن چنین آمده است: خداوند برای هر قومی پیامبر واحدی فرستاده است؛ سپس شروع به نقل آیات مربوط به آن می‌کند: «انا ارسلنا نوحا الی قومه؛
ما
نوح را به سوی قومش فرستادیم....»، «والی عاد اخاهم هودا...؛
و به سوی
عاد، برادرشان
هود را (فرستادیم).»، «والی ثمود اخاهم صالحا...؛
و به سوی
ثمود، برادرشان
صالح را (فرستادیم).» و آیاتی از این دست.
او می‌گوید: پس خداوند به واسطه پیامبران و به وسیله چیزهایی که بیشتر مردم با آن مخالفت می‌کردند حجتش را بر مردم اقامه کرد. این اقامه حجت برای کسانی بود که اعمال پیامبران و دلایل آنان را مشاهده می‌کردند و همچنین برای کسانی که بعد از آنان آمدند توسط یکی از خودشان اقامه می‌شد. بنابراین خداوند توسط یک نفر
حجت را بر ملت‌ها اقامه می‌کرد.
بیهقی نیز می‌گوید: «شافعی به آیاتی استدلال ورزیده که در مورد
وجوب اطاعت از
پیامبر تا قیام
قیامت ، در قرآن آمده است و اطاعت از او در هر زمان بر هر شخصی
واجب است. کسی هم که در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نبوده، امروزه از طریق روایت و خبر واحد از دستوراتش مطلع می‌شود»
وی در مسائل احکام به روایات بسیاری استدلال ورزیده است؛ از جمله، از قول
مجاهد نقل کرده است که می‌گوید: نزدیکترین حالات بنده به خداوند وقتی است که در حالت
سجده باشد؛ مگر نمی‌بینی که خداوند فرموده است: «واسجد و اقترب؛
یعنی سجده کن تا مقرب شوی.» شافعی می‌گوید: این سخن همانند سخنی است که از پیامبر اکرم روایت شده است. (شافعی گفتار
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را (در کتاب الام) پیش از سخن مجاهد آورده است. ولی بیهقی آن را در اینجا نیاورده است.)
شافعی درباره آیه «یخرون للاذقان سجدا؛
» نیز می‌گوید: منظور سجود است به این صورت که شخص بر زمین افتد و در آن‌حال، نخست چانه‌اش را بر خاک نهد؛ سپس با پیشانی سجده کند.
همچنین با استناد به آیه «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما؛
خدا و
فرشتگان بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید؛ بر او درود فرستید و به فرمانش بخوبی گردن نهید.» بر وجوب صلوات فرستادن بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
نمازهای واجب استدلال نموده است. وی می‌گوید: در هیچ موضعی همچون نماز،
صلوات بر پیامبر سزاوار و شایسته نیست.
از جمله استدلالات عجیب او، دریافت وی از آیه «و بدا خلق الانسان من طین ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهین؛
و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد؛ سپس نسل او را از چکیده آبی پست مقرر فرمود.» است. وی می‌گوید: از این آیه فهمیده می‌شود که
منی، پاک است زیرا اصل و منشا انسان از آب و خاک است که هر دو پاکند و آفرینش نسل آدم از آب دلالت بر طهارت و پاکی آن دارد. (همچنین می‌گوید:) خداوند خلقت انسان را از آب و خاک آغاز نمود و آن دو را پاک قرار داد و فرزندان آدمی را از آبی جهنده آفرید؛ پس خلقت انسان در ابتدا از دو چیز پاک بود و همین دلیل بر آن است که خلقت نسل او نیز از آب پاک است. بنابراین منی نجس نیست؛ زیرا خداوند گرامی‌تر از آن است که کسی را که مورد تکریم خود قرار داد و او را بر خلائق دیگرش برتری داد از چیزی نجس خلق کند. (وی می‌گوید:) اگر هم در مورد طهارت منی، حدیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل نشده باشد، شایسته است عقل‌ها تشخیص دهند که خداوند موجودی را که گرامی داشته و در
بهشت جای داده است از چیزی نجس نمی‌آفریند. وی سپس نقل می‌کند که پیامبر هنگامی که لباسش آلوده به منی شده بود، آن را نشست.
در اصطلاح به آیاتی که در آن حکم فقهی بیان شده است، «آیات الاحکام» گویند آن‌چنان‌که معروف گردیده است (در بین علمای شیعه)
آیات الاحکام به همراه همه مکررات و متداخلات نزدیک به (پانصد) ۵۰۰ آیه است. (اما برخی علمای اهل‌سنت آیات بیشتری را تحت این عنوان یا عنوان «
احکام القرآن» بررسی می‌کنند.) آیات الاحکام تقسیماتی دارد که در کتب مربوطه بیان شده است
اولین کسی که در این زمینه کتاب تالیف کرده است بنا به نظر
آقابزرگ تهرانی «
ابونصر محمد بن سائب بن بشر کلبی صاحب احکام القرآن» از اصحاب
امام باقر (علیه‌السّلام) و
امام صادق (علیه‌السّلام) و متوفی ۱۴۹ ق، پدر هشام
کلبی نسابه و مفسر معروف است و از گواهی ابن الندیم معلوم می‌شود که او اولین مصنف و مؤلف در این زمینه است نه امام شافعی یا دیگران. پس از
کلبی،
مقاتل بن سلیمان (م ۱۵۰ ق) در همین زمینه کتابی نگاشته است.
پس از این دو، نگارش احکام القرآن در میان همه
مذاهب اسلامی امری متداول می‌گردد و هر یک مطابق مذهب و عقیده خود کتابی تالیف می‌کنند. برخی کتابهای «آیات الاحکام» به ترتیب فقهی نوشته شده است و برخی دیگر به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن نوشته و تدوین شده است و برخی به ترتیب موضوعی نظم یافته‌اند.
این کتاب دارای سه مقدمه از ناشر، محقق و بیهقی است، ناشر در مقدمه‌ای به شرح حال و زندگی محمد بن ادریس شافعی می‌پردازد، محمد زاهد بن حسن کوثری مقدمه‌ای در معرفی کتاب، مختصری در تفسیر قرآن و شیوه‌های آن و ذکری از تفاسیر قطور (حتی تا ۳۰۰ جلد) و تاریخچه‌ای از تالیفات احکام القرآن بنابر مشارب مختلف
اهل‌سنت، ارائه داده است. مقدمه کوتاهی در چگونگی جمع آوری این اثر، توسط بیهقی نیز بیان شده است.
این نسخه بر اساس نسخه خطی موجود در دارالکتب الملکیة، المصریه در قاهره به شماره ۷۱۵، تنظیم شده است. پاورقی‌ها و حواشی توسط عبد الغنی عبد الخالق در مورد نسخه بدل، آدرس آیات و اقوال منقول از شافعی و معنای برخی لغات، انجام یافته است. فهرستی از موضوعات مطرح شده در دو جلد، فهرستی از اعلام و اماکن و لیست استدراکات و اصلاحات، در پایان جلد دوم، محققان را یاری می‌نماید.
چاپ آن در دو جزء و یک مجلد به قطع وزیری توسط دار الکتب العلمیه بیروت،
لبنان به سال ۱۹۹۱ م ۱۴۲۱ هجری انجام و عرضه شده است. قبل از این چاپ، از سوی دارالقلم در دو جزء و یک مجلد با قطع وزیری با تعلیقات و مقدمه مفصل از قاسم الشماعی الرفاعی، در سال ۱۳۷۰ ق ۱۹۵۰ م، انتشار یافته بود.
۱- مقدمات کتاب و مطالب دو جزء آن
۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی بهاء الدین خرمشاهی ج۱ صفحات ۵۹- ۶۴۷ و ۶۶۴، ج۲ ص۱۲۸۸
۳- تفسیر و مفسران آیت‌الله معرفت ج۲ ص۲۳۶
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۲۳۶-۱۳۹. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
