ابوموسی جابر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابوعبدالله یا ابوموسی جابر»، دانشمند سده دوم، که مجموعه بزرگی از آثار در
کیمیا ،
فلسفه ،
طب ،
ریاضیات ،
نجوم ،
شیمی و
موسیقی به او منسوب و نقلی هم به خاطر گرایش به
تصوف ، او را صوفی گفته‌اند.
در مورد
تاریخ دقیق
تولد ،
زندگی ، محل تولد و حتی
مرگ او اطلاعات دقیق نیست، ولی بیشتر منابع گفته‌اند که حدود
سال ۱۰۳ ق تا ۱۰۷ ق متولد شد. برخی منابع وی را از
مردم کوفه می‌دانند ولی به نقل عده‌ای، او ایرانی و زادگاهش
طوس ، از شهرهای
خراسان بوده است.
پدرش حیان، بن عبدالله بود.
گویند که او از
قبیله ازد در کوفه بوده است و
شغل او داروفروش و به جنبش
عباسیان پیوسته بود. او جزء داعیانی بود که بزرگان جنبش او را برای دعوت
مردم خراسان انتخاب کرده بودند.جابر سال‌های جوانی را در طوس بود و طبق گفته ابن ندیم به علت مناسب بودن
آب و هوای کوفه بعدا در کوفه مشغول به کار شد و به شغل کیمیاگری پرداخت. در سال‌های میانی زندگیش، به
عراق و
بغداد آمد، با
جعفر برمکی آشنا شد و با وساطت او به دربار
هارون الرشید پنجمین
خلیفه عباسی رفت. برمکیان که خودشان به کیمیا علاقه زیادی داشتند، از جابر حمایت کردند. ظاهرا او کتابی درباره صناعت
کیمیا ، برای جعفر برمکی نگاشته بود و در این کتاب، آزمایش‌های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفته کیمیاگری وصف کرده بود. سال ۱۸۸ ق، با افول برمکیان در زمان هارون الرشید، جابر از دربار بغداد کناره گرفت و به کوفه برگشت و زندگی مخفیانه اش را در کوفه ادامه داد. این که صفت کوفی در روایات زیادی به دنبال نام جابر آمده، نشانگر زادگاه او نیست، بلکه بیشتر به این علت است که او مدت‌ها در کوفه اقامت داشت.
درباره این مطلب که آیا جابر از شاگردان
امام صادق علیه‌السّلام بوده یا نه، بحث‌های زیادی شده است. در مهم‌ترین منابع، نخستین
رجال شیعه ، مانند
کشی ،
نجاشی و
شیخ طوسی که آثارشان به دست ما رسیده، نامی از جابر نمی‌برند، چه برسد به این که او را در میان
اصحاب امام صادق علیه‌السّلام ذکر کنند، ولی عده‌ای از مولفان از جمله
ابن ندیم ،
سید طاوس ،
ابن خلکان و
تستری و پاره منابع متاخره مانند
حسین بن محمد زیدی حسینی مؤلف
دستورالمنجمین و دیگران، تصریح دارند بر این که او از شاگردان امام جعفر صادق علیه‌السّلام بود. البته باید این ارتباط کوتاه مدت باشد، زیرا
شهادت امام صادق علیه‌السّلام حدود ۲۰ سال بعد از تولد جابر اتفاق افتاد.
جابر بن حیان نخستین شیمی دان عرب است. اولین فردی که به این
علم ، معروف شد و بی
شک ، اول مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان
شیمیدان را دارد. ظاهرا همین بلندی مقام و دانش عظیم او باعث شد که بعضعی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی مورد
حسادت و کینه توزی خود قرار دهند.انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله عنبیق به اسم او ثبت شده است. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدروکلریک
اسید ، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می‌کند)، سیتریک اسید (جوهر
لیمو ) و استیک اسید (جوهر
سرکه )، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می‌آیند، از جمله یافته‌های اوست. او همچنین یافته‌های دیگری درباره روش‌های استخراج و خالص سازی
طلا ، جلوگیری از زنگ زدن
آهن ،
حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه‌ها و تجزیه مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع‌های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز
نور می‌دهد.
جابر مؤلفی پرکار و پرتلاش بود. تالیفات بسیار زیادی به او نسبت دادند که تقریبا شامل همه علومی است که به مسلمانان منتقل شده، ولی باید
اعتراف کرد که این همه آثار، نمی‌تواند کار یک نفر باشد، بلکه به مکتبی تعلق دارد که به نام مکتب جابری شناخته شده است. شمار تالیفات مجموعه جابری از کتب و رسالات را تا ۵۰۰ جلد گفته و مجموع این رسایل که نزدیک به ۱۰۰۰ صفحه است عبارت‌اند از:
۱. اسرارالکیمیا.
۲. علم الهمیه.
۳. اصول الکیمیا.
۴. الخمیس.
۵. السموم.
۶. الرحمة.
۷. تصیحات کتب افلاطون.
۸. الخمائر
۹. النور
۱۰. رسالة الایضاح
۱۱. التجرید
۱۲. اسطقس ثالث
۱۳. الواحدالکبیر
۱۴. الشعیر
۱۵. الواحدالصغیر
به این نکته نیز باید اشاره کنیم که بسیاری از کتب منسوب به جابر، اصل عربی آن هادر دست نیست و فقط ترجمه‌های لاتینی آن موجود است.
این دانشمند بزرگ ظاهرا تا
زمان خلافت مامون عباسی زنده بود و طبق روایتی در سال ۲۰۰ ق حدود ۹۳ سالگی در
شهر طوس در حالی که کتاب الرحمه زیر سرش بود از
دنیا رفت.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
