ابومطیع حکم بن عبدالله بلخی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بلخی، ابومطیع حَکم بن عبدالله بن مَسْلَمة بن عبدالرحمان، فقیه و
قاضی و محدث، و شاگرد
ابوحنیفه بود.
وی در ۱۹۹ به سن ۸۴ سالگی در
بلخ درگذشت. شانزده سال در زادگاه خود بلخ، به امر قضا اشتغال داشت؛ چند نوبت به
بغداد و احتمالاً به جاهای دیگر، به ویژه به
مدینه و
مکه و
کوفه ، سفر کرد، زیرا در میان کسانی که گفته شده وی از آن‌ها
حدیث استماع می‌کرده است سه تن از مؤسسان مکتب‌های فقهی
اسلام بوده اند:
مالک بن انس از مدینه،
ابوحنیفه و سفیان ثوری هردو از کوفه. ابومطیع از اعتبار و نفوذ بسیاری برخوردار بود. معلومات عمیق و تیزهوشی و آرای خردمندانه و زهد و بزرگواریش موجب شد که عده کثیری از طلاّ ب و گردآورندگان حدیث به او روی آورند (داستانی که
خطیب بغدادی از اعتراض صریح وی به خلیفه عباسی و پشتیبانی مردم نقل کرده، مؤید نفوذ اجتماعی و دینی اوست).
ظاهراً در انتقال بعضی از آرا و تعلیمات ابوحنیفه سهم مهمی داشته است. از تحقیقات کنونی برمی‌آید که جز نامه‌ای که ابوحنیفه به
عثمان البَطّی نوشته است، بقیه آثار منسوب به ابوحنیفه را، که متضمن آرای اوست، پیروانش نوشته اند. ابومطیع احتمالاً راوی کتابی است به نام فقه الاکبر منسوب به ابوحنیفه و مشتمل بر آرای او که، نسخه موجود از آن (در مجموعه شروح الفقه الاکبر، ش ۱، حیدرآباد ۱۳۲۱) حاوی شرحی است که به خطا به ماتُریدی نسبت داده شده است. کتاب دیگری نیز به نام
فقه الابسط ، در مجموع حاوی همان مطالب، وجود دارد که گفته‌اند پاسخ‌های ابوحنیفه به پرسش‌های کلامی ابومطیع است.
ستیزهای دینی و سیاسی عصر ابومطیع در برخی از آرای منفی درباره وثاقت او در کار روایت حدیث منعکس است؛ از جمله از
احمد بن حنبل نقل کرده‌اند که ابومطیع در نقل حدیث ضعیف است، زیرا
بهشت و
دوزخ را مخلوق و از بین رفتنی دانسته است؛ ازینرو ابومطیع جَهمی (اهل تعطیل) است. اما تقریباً مسلّم است که او به چنین بدعتی اعتقاد نداشته، زیرا در فقه الابسط بصراحت با نظریات جهمیان مخالفت کرده است. این آرای خصمانه که خطیب بغدادی و ذهبی نقل کرده‌اند در حقیقت مبین دیدگاه اهل حدیث است. کسانی نیز ابومطیع را یکی از بزرگان مُرجئه شمرده اند. این سخن ممکن است تا حدی به حقیقت نزدیک باشد، زیرا ابوحنیفه نیز خود یکی از آنان بود.
ابومطیع را در
فقه و قضا «بصیرٌ بالرأی» خوانده اند
که ظاهراً حاصل تبحر او در استنتاج و کاربرد
قیاس است.
(۱) احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، مدینه (بی تا).
(۲) محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال، ج ۱، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۳، ص ۵۷۴ ـ ۵۷۵، ش ۲۱۸۱.
(۳) عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲/۱۹۱۴، ج ۲، ص ۲۶۶.
(۴) EI, sv "Abu ¦ H ¤ an ¦ â fa A l-Nu`ma ¦ n" (by J Schacht) ;.
(۵) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۵۷-۱۹۶۵, I, ۴۱۴.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلخی»، شماره۱۶۸۴.
