ابوعروبه حسین به محمد سلمی حرانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوعَروبه، حسین به محمد بن ابی معشر مودود بن حماد سلمی حرانی (ح ۲۲۲ ـ ۳۱۸ق/ ۸۳۷ ـ ۹۳۰ م)، محدث، رجال شناس و تاریخ نویس سرزمین جزیره بود.
نیای او، حماد، برده‌ای آزاد شده (احتمالاً یونانی) از موالی
ابن سلم نامی بود.
از زندگی او جز نام استادان و راویان و چند نکته پراکنده، چیزی دانسته نیست.
ذهبی یادآوری شده که وی از ۲۳۶ ق به شنیدن
حدیث آغاز کرد و علاوه بر فراگیری از شیوخ دیار خود، در سفرهایی به
عراق و
شام و
حجاز از محدثان آن سرزمین‌ها نیز حدیث شنید.
در شمار شیوخ او می‌توان
ابوکریب محمد بن علاء ،
سفیان بن وکیع ،
محمد بن بشار ،
مسیب بن واضح ،
محمد بن زنبورمکی ،
ایوب بن محمد وزّان ،
عبدالوهاب بن ضحاک ،
محمد بن مصفی حمصی و
ابوحاتم سجستانی را نام برد.
ابوعروبه پس از بازگشت به حران، به عنوان مفتی آن شهر پذیرفته شد.
و با اصراری که بر
نهی از منکر می‌ورزید، به عنوان پیشرو فقیهان حران، با
ازدواج مسلمانان با
زنان حرنانی که از
اهل کتاب شمرده نمی‌شدند، مخالفت می‌کرد.
او از نظر مکتب فقهی در زمره اصحاب حدیث به شمار می‌رفت.
و آگاهی بر
علم حدیث را برای فقاهت شرطی لازم و اساسی می‌دانست.
وی به عنوان محدثی که خود، شیوخ پرشماری را درک نموده بود، به بازگفتنشنیده های خود پرداخت و محدثان بسیاری از نقاط گوناگون به
استماع از او روی آوردند که در میان آنان مشاهیری چون
ابوحاتم ابن حبان ،
ابواحمد بن عدی ،
سلیمان ابن احمد طبرانی ،
ابوبکر ابن سنی ،
ابوالشیخ اصفهانی ،
ابوبکر محمد بن علی قفّال و
ابوبکر ابن مقری دیده می‌شوند.
ابن عدی و
ابو احمد حاکم از رجال شناسان بنام
اهل سنت او را به گونه ای بلیغ مدح کرده‌اند و
ابن حبان احادیث او را در صحیح خود درج کرده است.
در واقع ابوعروبه، خود اهل
جرح و تعدیل بود و شاگردانش، ابن عدی و ابن حبان، در آثار رجالی خود الکامل و
المجروحین از او بهره بسیارگرفته‌اند.
ازدی شاگرد دیگر وی نیز در تاریخ الموصل
از اطلاعات رجالی او سود جسته است.
در مورد مذهب اعتقادی ابوعروبه، جمله ای از
ابن عساکر نقل شده است که غلوّ او در
تشیع و دشمنی وی را با
بنی امیه می‌رساند، ولی ذهبی ضمن رد این گفتار، احتمال داده است که منشأ این نسبت تنها دشمنی ابوعروبه با مروانیان بوده باشد.
اگرچه در آثار رجالی کهن شیعه، تأییدی بر تشیع وی دیده نمی‌شود، ولی نمی‌توان نسبت تشیع به او را به سادگی خطا تلقی کرد، زیرا در کتب حدیث امامیه، روایاتی مندرج است که بر نوعی ارتباط میان ابوعروبه و عقیده
امامیه دلالت دارد.
بارزترین نمونه از این دست روایت «نسخه‌ای از موسی بن عیسی بن عبدالرحمن افریقی» توسط اوست که در آن به تفصیل از حقانیت
دوازده امام با ذکر نام فرد فرد ایشان سخن رفته است.
به علاوه در منابع
شیعه ، احادیث دیگری نیز به نقل از او در تأیید مواضع امامیه مورد استناد قرار گرفته است، همچون حدیث «نقباء اثناعشر»
حدیث «حب علیّ حسنة لا تضر معها سیئة …»
و حدیث «من لم یستبشر برؤیة
علی (ع) فعلیه لعنة الله»
همچنین ابن بابویه در الخصال
حدیثی از او نقل کرده که اسنادی شیعی دارد.
۱. الامثال السائرة التی رویت عن
رسول الله (ص) و عن غیره،
که نسخه‌ای خطی از آن درکتابخانه کوغوسلار ترکیه محفوظ است؛
۲. حدیث الجزریین، که نسخه‌ای از آن (در ۱۸ برگ) در کتابخانه ظاهریه
دمشق نگهداری می‌شود.
سمعانی نیز به یک جزء حدیثی از ابوعروبه درباره حدیث دو محدث جزرری، محمد بن سلیمان و معقل بن عبدالله اشاره کرده است
۳. طبقات الصحابة، که سمعانی
از تداول آن سخن گفته است
و پاره‌ای از یک گزیده آن، احتمالاً‌از عبدالغنی مقدسی در کتابخانه ظاهریه وجود دارد.
۱. الاحکام.
۲. الاسامی والکنی.
۳. الامالی.
۴. الاوائل، کهمورد استفاده سخاوی قرار گرفته
و احتمالاً همین اثر بوده که ابن طاووس با عنوان اوائل الاشتباه برخی از مثالب معاویه را از آن برگرفته است
در سده ۱۱ ق با سندی متصل، این کتاب را روایت نموده است.
۵. تاریخ الجزریین یا تاریخ الجزیرة
که ظاهراً باوعروبه در این اثر بر رجال دو شهر جزیره: حران و رقه تکیه داشته است
این کتاب که روایت متصل آن در صلة الخلف رودانی نیز به چشم می‌خورد، در سده ۸ ق در اختیار ذهبی بوده
و او بارها در شرح حال عالمان جزیره از آن بهره گرفته است.
۶. شواهد الشعر.
گذشته از آثار یاد شده، همانگونه که ابن ندیم
یادآور شده است.
ابوعروبه مجموعه‌هایی از احادیث مشایخ را نیز گردآورده بوده است که از آن جمله یک جزء روایی به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه یافت می‌شود
و جزء دیگری درحدیث یونس ابن عبید به دست ذهبی رسیده بود.
جزئی دیگردر احادیث مسعر بن کدام را نیز سمعانی
به وی نسبت داده است.
انبوهی از روایات ابوعروبه را نیز می‌توان در جای جای آثار شاگردانش و آثار دیگر گردآورندگان حدیث باز یافت.
(۱) ابن بابویه، محمد بن علی، الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰ م.
(۲) ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش.
(۳) ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
(۴) ابن بلبان، علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷ م.
(۵) ابن حبان، محمد، کتاب
المجروحین، به کوشش محمد ابراهیم زید، بیروت، ۱۳۹۶ ق.
(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ ق.
(۷) ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م.
(۸) ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
(۹) ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ ق.
(۱۰) ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
(۱۱) ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
(۱۲) ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۸۷.
(۱۳) ابن عساکر، علی بن حسن، همان، چاپ تصویری از نسخه ظاهریه، (عمان)، دارالبشیر.
(۱۴) ابن عیاش جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ ق.
(۱۵) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۶) ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
(۱۷) حاجی، خلیفه، کشف.
(۱۸) خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ ق.
(۱۹) خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعیدخطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱ م.
(۲۰) خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
(۲۱) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
(۲۲) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتواریخ، بیروت، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
(۲۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.
(۲۴) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
(۲۵) سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
(۲۶) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸ م.
(۲۷) ظاهریه، خطی (تاریخ).
(۲۸) منتجب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۸ ق.
(۲۹) نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
(۳۰) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعروبه»، ج۵، ص۲۳۵۵.
