• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوعروبه حسین به محمد سلمی حرانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اَبوعَروبه، حسین به محمد بن ابی معشر مودود بن حماد سلمی حرانی (ح ۲۲۲ ـ ۳۱۸ق/ ۸۳۷ ـ ۹۳۰ م)، محدث، رجال شناس و تاریخ نویس سرزمین جزیره بود.



نیای او، حماد، برده‌ای آزاد شده (احتمالاً یونانی) از موالی ابن سلم نامی بود.
[۱] ابن عساکر، علی بن حسن، ‌ تاریخ مدینه دمشق، ج۱۱، ص۳۰۵ الف،نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم‌ ۲۸۸۷.

از زندگی او جز نام استادان و راویان و چند نکته پراکنده، چیزی دانسته نیست.


ذهبی
[۲] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۰ ـ ۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
یادآوری شده که وی از ۲۳۶ ق به شنیدن حدیث آغاز کرد و علاوه بر فراگیری از شیوخ دیار خود، در سفرهایی به عراق و شام و حجاز از محدثان آن سرزمین‌ها نیز حدیث شنید.
در شمار شیوخ او می‌توان ابوکریب محمد بن علاء ، سفیان بن وکیع ، محمد بن بشار ، مسیب بن واضح ، محمد بن زنبورمکی ، ایوب بن محمد وزّان ، عبدالوهاب بن ضحاک ، محمد بن مصفی حمصی و ابوحاتم سجستانی را نام برد.
[۳] ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، ج۱، ص۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
[۴] جم‌، ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، ج۱، ص۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
[۵] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۰ ـ ۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۶] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۷، ص۸۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.



ابوعروبه پس از بازگشت به حران، به عنوان مفتی آن شهر پذیرفته شد.
[۷] ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
و با اصراری که بر نهی از منکر می‌ورزید، به عنوان پیشرو فقیهان حران، با ازدواج مسلمانان با زنان حرنانی که از اهل کتاب شمرده نمی‌شدند، مخالفت می‌کرد.
[۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۸۵.

او از نظر مکتب فقهی در زمره اصحاب حدیث به شمار می‌رفت.
[۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
و آگاهی بر علم حدیث را برای فقاهت شرطی لازم و اساسی می‌دانست.
[۱۰] خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۷۰، ‌ به کوشش محمد سعیدخطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱ م.



وی به عنوان محدثی که خود، شیوخ پرشماری را درک نموده بود، به بازگفتنشنیده های خود پرداخت و محدثان بسیاری از نقاط گوناگون به استماع از او روی آوردند که در میان آنان مشاهیری چون ابوحاتم ابن حبان ، ابواحمد بن عدی ، سلیمان ابن احمد طبرانی ، ‌ ابوبکر ابن سنی ، ابوالشیخ اصفهانی ، ابوبکر محمد بن علی قفّال و ابوبکر ابن مقری دیده می‌شوند.
[۱۱] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۱۲] طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸ م.
[۱۳] نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱(۲)، ص۲۸۲،قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
[۱۴] ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۵۰۷، ‌ به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۱۵] ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۷، ص۳۳۴۹، ‌ به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.



ابن عدی و ابو احمد حاکم از رجال شناسان بنام اهل سنت او را به گونه ای بلیغ مدح کرده‌اند و ابن حبان احادیث او را در صحیح خود درج کرده است.
[۱۶] ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
[۱۷] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۱۸] جم‌، ابن بلبان، علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷ م.
در واقع ابوعروبه، خود اهل جرح و تعدیل بود و شاگردانش، ابن عدی و ابن حبان، در آثار رجالی خود الکامل و المجروحین از او بهره بسیارگرفته‌اند.
[۱۹] ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷جم‌، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
[۲۰] ‌جم‌، ابن حبان، محمد، کتاب المجروحین، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمد ابراهیم زید، بیروت، ۱۳۹۶ ق.

ازدی شاگرد دیگر وی نیز در تاریخ الموصل
[۲۱] ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
[۲۲] ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، ج۱، ص۲۸۰،جم‌،به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
از اطلاعات رجالی او سود جسته است.


در مورد مذهب اعتقادی ابوعروبه، ‌جمله ای از ابن عساکر نقل شده است که غلوّ او در تشیع و دشمنی وی را با بنی امیه می‌رساند، ولی ذهبی ضمن رد این گفتار، احتمال داده است که منشأ این نسبت تنها دشمنی ابوعروبه با مروانیان بوده باشد.
[۲۳] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.

اگرچه در آثار رجالی کهن شیعه، تأییدی بر تشیع وی دیده نمی‌شود، ولی نمی‌توان نسبت تشیع به او را به سادگی خطا تلقی کرد، ‌زیرا در کتب حدیث امامیه، روایاتی مندرج است که بر نوعی ارتباط میان ابوعروبه و عقیده امامیه دلالت دارد.
بارزترین نمونه از این دست روایت «نسخه‌ای از موسی بن عیسی بن عبدالرحمن افریقی» توسط اوست که در آن به تفصیل از حقانیت دوازده امام با ذکر نام فرد فرد ایشان سخن رفته است.
[۲۵] نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۵۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.

به علاوه در منابع شیعه ، احادیث دیگری نیز به نقل از او در تأیید مواضع امامیه مورد استناد قرار گرفته است، همچون حدیث «نقباء اثناعشر»
[۲۶] ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۷۲ و دیگر آثار وی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
حدیث «حب علیّ حسنة لا تضر معها سیئة …»
[۲۸] منتجب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، ‌ ص۴۴-۴۵، قم، ۱۴۰۸ ق.
و حدیث «من لم یستبشر برؤیة علی (ع) فعلیه لعنة الله»
[۲۹] ابن بابویه، محمد بن علی، ‌ الامالی، ص۲۰۱-۲۰۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰ م.

همچنین ابن بابویه در الخصال
[۳۰] ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج۲، ص۴۱۷، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش.
حدیثی از او نقل کرده که اسنادی شیعی دارد.


۱. الامثال السائرة التی رویت عن رسول الله (ص) و عن غیره،
[۳۱] ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، ج۱، ص‌۱۷۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م.
[۳۲] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر،ج۲، ص۱۷، ‌به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
که نسخه‌ای خطی از آن درکتابخانه کوغوسلار ترکیه محفوظ است؛
۲. حدیث الجزریین، ‌ که نسخه‌ای از آن (در ۱۸ برگ) در کتابخانه ظاهریه دمشق نگهداری می‌شود.
[۳۳] سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۱، ص۵۸۷، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.

سمعانی نیز به یک جزء حدیثی از ابوعروبه درباره حدیث دو محدث جزرری، محمد بن سلیمان و معقل بن عبدالله اشاره کرده است
[۳۴] سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۲، ص۱۸۶، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.

۳. طبقات الصحابة، که سمعانی
[۳۵] سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۱، ص۱۰۲، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
از تداول آن سخن گفته است
[۳۶] خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
و پاره‌ای از یک گزیده آن، احتمالاً‌از عبدالغنی مقدسی در کتابخانه ظاهریه وجود دارد.
[۳۷] ظاهریه، خطی (تاریخ)، ج۱، ص۱۶۹.



۱. الاحکام.
[۳۸] خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.

۲. الاسامی والکنی.
[۳۹] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.

۳. الامالی.
[۴۰] حاجی، خلیفه، ج۱، ص۱۶۳، کشف.

۴. الاوائل، کهمورد استفاده سخاوی قرار گرفته
[۴۱] سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتواریخ، ج۱، ص۸۰، بیروت، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
و احتمالاً همین اثر بوده که ابن طاووس با عنوان اوائل الاشتباه برخی از مثالب معاویه را از آن برگرفته است
[۴۲] ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، ج۲، ص۵۰۳، قم، ۱۴۰۰ ق.
در سده ۱۱ ق با سندی متصل، این کتاب را روایت نموده است.
۵. تاریخ الجزریین یا تاریخ الجزیرة
[۴۳] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۴، ص۱۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.
[۴۴] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
که ظاهراً باوعروبه در این اثر بر رجال دو شهر جزیره: حران و رقه تکیه داشته است
[۴۵] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۸۹، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
[۴۶] خلیلی، خلیل بن عبدالله، ج۱، ص۴۵۹، الارشاد، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.

این کتاب که روایت متصل آن در صلة الخلف رودانی نیز به چشم می‌خورد، در سده ۸ ق در اختیار ذهبی بوده
[۴۷] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
و او بارها در شرح حال عالمان جزیره از آن بهره گرفته است.
[۴۸] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۷۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۴۹] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۸۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
[۵۰] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، ج۳، ص۶۳۸، قاهره، ۱۳۲۸ ق.

۶. شواهد الشعر.
[۵۱] سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۶۵، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.

گذشته از آثار یاد شده، همانگونه که ابن ندیم
[۵۲] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
یادآور شده است.
ابوعروبه مجموعه‌هایی از احادیث مشایخ را نیز گردآورده بوده است که از آن جمله یک جزء روایی به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه یافت می‌شود
[۵۳] سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، کج۱، ص۴۹۶، ویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
و جزء دیگری درحدیث یونس ابن عبید به دست ذهبی رسیده بود.
[۵۴] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۹۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.

جزئی دیگردر احادیث مسعر بن کدام را نیز سمعانی
[۵۵] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
به وی نسبت داده است.
انبوهی از روایات ابوعروبه را نیز می‌توان در جای جای آثار شاگردانش و آثار دیگر گردآورندگان حدیث باز یافت.


(۱) ابن بابویه، محمد بن علی، ‌ الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰ م.
(۲) ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش.
(۳) ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
(۴) ابن بلبان، علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷ م.
(۵) ابن حبان، محمد، کتاب المجروحین، به کوشش محمد ابراهیم زید، بیروت، ۱۳۹۶ ق.
(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ ق.
(۷) ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م.
(۸) ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
(۹) ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ ق.
(۱۰) ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
(۱۱) ابن عدیم، عمر بن احمد، ‌ بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
(۱۲) ابن عساکر، علی بن حسن، ‌ تاریخ مدینه دمشق، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم‌ ۲۸۸۷.
(۱۳) ابن عساکر، علی بن حسن، همان، ‌ چاپ تصویری از نسخه ظاهریه، (عمان)، دارالبشیر.
(۱۴) ابن عیاش جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ ق.
(۱۵) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۶) ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
(۱۷) حاجی، خلیفه، کشف.
(۱۸) خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ ق.
(۱۹) خطیب بغدادی، احمد بن علی، ‌ شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعیدخطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱ م.
(۲۰) خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
(۲۱) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
(۲۲) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتواریخ، بیروت، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
(۲۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.
(۲۴) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
(۲۵) سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
(۲۶) طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸ م.
(۲۷) ظاهریه، خطی (تاریخ).
(۲۸) منتجب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، ‌ قم، ۱۴۰۸ ق.
(۲۹) نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
(۳۰) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.


۱. ابن عساکر، علی بن حسن، ‌ تاریخ مدینه دمشق، ج۱۱، ص۳۰۵ الف،نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم‌ ۲۸۸۷.
۲. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۰ ـ ۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۳. ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، ج۱، ص۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
۴. جم‌، ابن سنی، احمد بن محمد، عمل الیوم واللیلة، ج۱، ص۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ ق.
۵. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۰ ـ ۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۶. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۷، ص۸۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.
۷. ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۸۵.
۹. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
۱۰. خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۷۰، ‌ به کوشش محمد سعیدخطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱ م.
۱۱. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۱۲. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹، به کوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸ م.
۱۳. نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱(۲)، ص۲۸۲،قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
۱۴. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۵۰۷، ‌ به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۱۵. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۷، ص۳۳۴۹، ‌ به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۱۶. ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
۱۷. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۱۸. جم‌، ابن بلبان، علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷ م.
۱۹. ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۷جم‌، بیروت، ۱۴۰۵ ق/ ۱۹۸۵ م.
۲۰. ‌جم‌، ابن حبان، محمد، کتاب المجروحین، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمد ابراهیم زید، بیروت، ۱۳۹۶ ق.
۲۱. ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
۲۲. ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، ج۱، ص۲۸۰،جم‌،به کوشش علی حبیبة، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷ م.
۲۳. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۲۴. ابن عیاش جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الاثر، ج۱، ص۲۳ ۲۹، قم، ۱۳۷۹ ق.    
۲۵. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ج۱، ص۵۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
۲۶. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۷۲ و دیگر آثار وی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
۲۷. خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الاثر، ج۱، ص۲۶، قم، ۱۴۰۱ ق.    
۲۸. منتجب الدین رازی، علی بن عبیدالله، الاربعون حدیثاً، ‌ ص۴۴-۴۵، قم، ۱۴۰۸ ق.
۲۹. ابن بابویه، محمد بن علی، ‌ الامالی، ص۲۰۱-۲۰۲، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰ م.
۳۰. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج۲، ص۴۱۷، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ ش.
۳۱. ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، ج۱، ص‌۱۷۶، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م.
۳۲. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر،ج۲، ص۱۷، ‌به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
۳۳. سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۱، ص۵۸۷، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
۳۴. سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۲، ص۱۸۶، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
۳۵. سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، ج۱، ص۱۰۲، کویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
۳۶. خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
۳۷. ظاهریه، خطی (تاریخ)، ج۱، ص۱۶۹.
۳۸. خلیلی، خلیل بن عبدالله، الارشاد، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
۳۹. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۶۳، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
۴۰. حاجی، خلیفه، ج۱، ص۱۶۳، کشف.
۴۱. سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتواریخ، ج۱، ص۸۰، بیروت، ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۸۳ م.
۴۲. ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، ج۲، ص۵۰۳، قم، ۱۴۰۰ ق.
۴۳. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۴، ص۱۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ ـ ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۳ - ۱۹۷۶ م.
۴۴. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۴۵. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۸۹، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
۴۶. خلیلی، خلیل بن عبدالله، ج۱، ص۴۵۹، الارشاد، به کوشش محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹ م.
۴۷. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۱۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۴۸. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۷۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۴۹. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۸۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۵۰. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، ج۳، ص۶۳۸، قاهره، ۱۳۲۸ ق.
۵۱. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیر، ‌ج۱، ص۱۶۵، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵ م.
۵۲. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
۵۳. سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیه المدرسة العمریة فی دار الکتب الظاهریة، کج۱، ص۴۹۶، ویت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷ م.
۵۴. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۹۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.
۵۵. ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۷۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸ م.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعروبه»، ج۵، ص۲۳۵۵.    






جعبه ابزار