ابوعبید جوزجانی (دانشنامه‌جهان‌اسلام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوزجانی، ابوعبید عبدالواحد، شاگرد و مصاحب ابن سینا است.
تاریخ ولادت او معلوم نیست.
وی، به گفته خودش،
هنگامی که ابن سینا ۳۲ ساله بوده، در جرجان/ جوزجان با ابن سینا ملاقات کرده است.
با توجه به تاریخ ولادت ابن سینا (۳۷۰)، احتمالاً این دیدار در ۴۰۳ صورت گرفته است.
جوزجانی ۲۵
سال همراه و ندیم ابن سینا بود.
به نوشته خود جوزجانی،
او در آغاز به علوم حِکْمی و معارف حقیقی علاقه‌مند بود، ازاین‌رو در یکی از سفرهای ابن سینا به جوزجان، نزد وی رفت و شاگرد و ملازم او شد.
وی نزد ابن سینا کتابهایی مانند مجسطی و المختصر الاوسط فی‌المنطق را خواند.
ابن سینا از او با
عنوان شیخ‌الفاضل، شیخ‌الاجل، سلطان‌العارفین و خاتم‌المشایخ یاد کرده است.
شهرزوری
وی را فاضل‌ترین شاگرد ابن سینا و از خواص و ندیمان او دانسته است، اما بیهقی
وی را ضعیف‌ترین شاگرد ابن سینا شمرده و به نقل از یکی از اکابر گفته است که جوزجانی در مجلس درس ابن سینا بیش‌تر شبیه مرید بود تا شاگرد مستفید.
جوزجانی شرح‌حال ناتمام ابن سینا را تکمیل کرد.
این اثر نخستین و مهم‌ترین شرح‌حال ابن سینا و حاوی نخستین فهرست
آثار وی است
که به
سیره الشیخ‌الرئیس مشهور شده است.
جوزجانی شرح آثار ارسطو و تألیف یا اتمام برخی نوشته‌های ابن سینا، مانند شفاء، را از وی درخواست کرد
و ابن سینا رساله المعاوده فی امرالنفس والفیض را در پاسخ او نوشت.
جوزجانی در
زمان حیات ابن سینا و پس از وفات وی به گردآوری نوشته‌های او
همت گماشت و در این کار
رغبت بسیار داشت.
اهتمام وی موجب
حفظ آثار ابن سینا شد، به گونه‌ای که برای
صحت انتساب برخی آثار به ابن سینا، به فهرست جوزجانی
استناد می‌کنند.
یکی از آثار ابن سینا، که وی در جمع آن کوشیده، کتاب شفاء است.
به گفته مهدوی،
جوزجانی در نسخه طبیعیات کتاب شفاء، در آخر مقاله چهارم از فن ششم، دو فصل افزوده و چنان که خود گفته آن را از مقاله فی‌الادویه القلبیه ابن سینا گرفته است.
نگارش تتمه نجاه (بخش ریاضی آن) نیز به اهتمام او بوده است.
وی در ۴۳۸ در
همدان وفات یافت و او را در جوار
قبر ابن سینا دفن کردند.
آثار جوزجانی نسبتاً متنوع است و برخی از آنها تاکنون به دست نیامده است.
از جمله آثار اوست: ۱) تفسیر مشکلات کتاب قانون
۲) شرح فارسی رساله حیبن یقظان،
هانری کوربن این متن را چاپ کرده (تهران ۱۳۶۶ش) اما در صحت انتساب آن به جوزجانی
تردید داشته است.
۳) رساله در هندسه، گزارش کوتاهی از اصول اقلیدس که آن را هنگامی که نزد ابن سینا بوده، نوشته و در تألیف آن از یادداشتهای وی استفاده کرده است.
۴) شرح قصیده عینیه،
در صحت انتساب این اثر به وی تردید وجود دارد.
۵) پیشگفتار بخش منطق کتاب شفاء (قم ۱۴۰۵)؛ از برخی عبارات وی در این مقدمه پیداست که در زمان تألیف آن ابن سینا
زنده بوده است.
۶) ترجمه برخی از آثار ابن سینا و انضمام آنها به دانشنامه علایی.
پس از وفات ابن سینا جز منطق و الاهیات و طبیعیات چیزی از دانشنامه علایی باقی نمانده بود.
جوزجانی بخش ارثماطیقی (= علم حساب) را از ارثماطیقی شفاء ترجمه و مختصر کرد و ریاضی و هیئت و موسیقی را از رساله‌های دیگر ابن سینا به فارسی ترجمه کرد و به آن افزود.
به گفته ریو، جوزجانی پس از وفات ابن سینا کلمه دانشنامه را به عنوان آن افزوده است.
این گفته او به نظر صحیح می‌رسد، زیرا جوزجانی در شرح حال ابن سینا از این کتاب با عنوان علایی نام برده
اما در فهرست آثار ابن سینا در همان سرگذشتنامه از این اثر با عنوان دانشنامه علایی یاد کرده است.
۷) نامه به ابن سینا، که هدف آن
دفع سعایتی است که از وی نزد ابن سینا شده بوده است.
متن آن نشان می‌دهد که مدتی میان جوزجانی و ابن سینا دوری بوده است.
جوزجانی در این نامه از نثری ادیبانه و شاعرانه بهره برده است.
۸) کتاب‌الحیوان به فارسی.
۹) (تتمیم) سیره الشیخ‌الرئیس که
ویلیام ای.
گلمان در ۱۹۷۴ میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ انتقادی کرده است.
۱۰) خلاص ترکیب‌الافلاک، در شرح فصول احمد بن محمد بن کثیر فرغانی (منجم دربار مأمون و متوکل عباسی).
نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن ابی‌اصیبعه، کتاب عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان (آوگوست مولر)، کونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
(۳) ابن سینا، حیبن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانری کوربن، تهران ۱۳۶۶ش.
(۴) ابن سینا، دانشنامه علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ش.
(۵) ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج۱، الفن‌الاول: المدخل، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۶) ابن سینا، النجاه من‌الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۴ش.
(۷) علی بن زید بیهقی، کتاب تتمه صوان‌الحکمه، لاهور ۱۳۵۱.
(۸) حاجی خلیفه، اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار.
(۹) محمدصالح حائری مازندرانی، حکمت بوعلی‌سینا، ج۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران۱۳۶۲ ش) .
(۱۰) محمد بن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۱۱) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۲) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۳) احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸، مشهد ۱۳۵۰ش.
(۱۴) صادق گوهرین، حجه الحق ابوعلی سینا، (تهران ۱۳۴۷ش) .
(۱۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ش.
(۱۶) منزوی، تصحیح و انتشار الاشارات و التنبیهات ابن سینا.
(۱۷) یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن سینا، تهران ۱۳۳۳ش.
(۱۸) احمد بن عمر نظامی عروضی، کتاب چهار مقاله، چاپ محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران (بی‌تا)؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبید جوزجانی»، شماره۵۱۹۹.
