• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوسعید محمد بن علی جاوانی عراقی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جاوانی، ابوسعید (یا ابوعبدالله) محمد بن علی بن حمدان حِلّی عراقی (۴۶۸-۵۶۱ ق/۱۰۷۶-۱۱۶۶م)، فقیه، نحوی، ادیب و شاعر است.




۱.۱ - نسب

جاوانی منسوب است به جاوان، قبیله‌ای کرد که در حلّه می‌زیستند.
[۱] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۲] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
ابن شاکر کتبی
[۳] ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
او را «جوانی»، و بغدادی
[۴] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
وی را «کاوانی» خوانده‌اند. معلمی یمانی ، مصحح الانساب سمعانی متذکر شده است که اصل این نسبت گامرانی است و به کامرانی یا جاوانی تعریب شده است.
[۵] معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، ج۳، ص۱۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
حاجی خلیفه
[۶] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
نسبت او را حاوانی و حاوی آورده که احتمالاً تصحیف است. بروکلمان محل تولد وی را اربل می‌داند. نسبت حِلّی و گاه حِلّوی او نیز می‌تواند بیانگر تولد یا زندگی او در شهر حلۀ عراق باشد.

۱.۲ - محل زندگی

جاوانی چندی در اربل اقامت داشت؛ آنگاه راهی ایران شد؛
[۷] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
[۸] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۹] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
اما از چگونگی زندگی او در ایران اطلاعی در دست نیست.

۱.۳ - وفات

جاوانی سرانجام در خُفتیان، نزدیک اربل درگذشت و پیکرش در بَوازیج (شهری نزدیک تکریت، از توابع موصل)
[۱۰] یاقوت، بلدان، ج۱، ص۷۵۰.
به خاک سپرده شد.
[۱۱] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۱۲] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
حاجی‌خلیفه
[۱۳] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
وفات او را در مصر دانسته است، اسنوی تاریخ درگذشت او را ۵۶۰ ق آورده است.
[۱۴] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
حاجی خلیفه و سبکی تاریخ درگذشت او را ۵۱۰ ق و ۵۴۰ ق آورده اند.
[۱۵] حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
[۱۶] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.


جاوانی نخست به بغداد رفت و در آن‌جا نزد محمد غزالی (د ۵۰۵ ق/۱۱۱۱م) و کیا هراسی (د ۵۰۴ ق) شاگردی کرد.
[۱۷] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۸] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۱۹] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
به گزارش منابع، وی کتاب الجام العوام غزالی را روایت کرده است.
[۲۰] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۲۱] همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۲۵۳، تهران، ۱۳۱۸ش.

جاوانی در بغداد مقامات را نزد حریری (د ۵۱۶ ق/۱۱۲۲م) خواند.
[۲۲] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۵، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
[۲۳] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
[۲۴] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
از دیگر استادان او می‌توان ابوعبدالله حمیدی ، عبدالواحد قشیری ، ابوبکر شامی قاضی
[۲۵] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
و محمد بن حسین برصی
[۲۶] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
را نام برد.

از کسانی که نزد وی دانش آموخته‌اند، قاضی عتیق علوی (د ۵۷۵ ق)، حسن بن عبدالله شافع دمشقی ، ابوصمصام ذوالفقار حسینی استاد قطب‌الدین راوندی و ابن شهر آشوب ، ابن طاهر خزاعی و عبدالکریم بوازیجی (د ۶۱۱ ق) را می‌توان نام برد.
[۲۷] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۲۸] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۸۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
[۲۹] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۳۰] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
شیخ سعد بوازیجی از ملازمان او بود.
[۳۱] اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۷۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    




۴.۱ - خطی

۱. الذخیرة لاهل البصیرة .
۲. ذکر الانفس و ریاضتها حتی تصیر نفساً واحدة ، که آن را در ۵۴۳ ق/۱۱۴۸م تألیف نمود.
۳. روضة العشاق و نزهة المشتاق (یا نزهة الناظر و سلوة القلب و الخاطر ). نسخه‌ای از این کتاب در اسکوریال موجود است.
۴. نزهة الانفس و روضة المجلس . وی در این اثر، به بیان آنچه از کلام عرب توسط عوام استعمال شده است و آنان به حقیقتش پی نبرده‌اند و نیز به بیان امثال جایز الاستعمال و علل تصحیف عوام و جز آن‌ها پرداخته، و آن را به پیشنهاد ابوالقاسم نصر بن حسن صفار براساس ترتیب الفبایی تألیف نموده است.

۴.۲ - یافت نشده

۱. شرح مقامات حریری .
۲. عیون الشعر .
۳. الفرق بین الراء و الغین (یا العین).
۴. البیان (یا التبیان) لشرح الکلمات .
۵. المنتظم فی سلوک الادوات .
۶. مسائل الامتحان . وی در این اثر مسائل پیچیدۀ نحوی را بیان کرده است.
۷. فصول وعظ و رسائل .
[۳۲] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۳۳] ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۳۴] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۳۵] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۳۶] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۷] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
[۳۸] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۵۵.
[۳۹] حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۶۷.
[۴۰] بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
[۴۱] بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.

۸. دیوان شعر .
[۴۲] بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.

صفدی
[۴۳] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
هم او را صاحب اشعار می‌داند. ابیات بسیار اندک، اما شیوا و عاشقانه‌ای از وی توسط صفدی، سبکی، اسنوی، سیوطی
[۴۴] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
[۴۵] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
[۴۶] اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۴۷] سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
و کمال‌الدین
[۴۸] کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
نقل شده است.

(۱) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
(۲) اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۳) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) بغدادی، ایضاح.
(۵) بغدادی، هدیه.
(۶) حاجی خلیفه، کشف.
(۷) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
(۸) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۹) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۱۰) کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۱۱) معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۲) همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۱۳) یاقوت، بلدان.

۱. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲. ↑ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
۴. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
۵. ↑ معلمی ‌یمانی، عبدالرحمان، حاشیه بر الانساب سمعانی، ج۳، ص۱۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
۶. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
۷. ↑ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۸. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۹. ↑ کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
۱۰. ↑ یاقوت، بلدان، ج۱، ص۷۵۰.
۱۱. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱۲. ↑ کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.
۱۳. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
۱۴. ↑ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۵. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۸۲۵.
۱۶. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۱۷. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۱۸. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۱۹. ↑ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۷۹، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۰. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۱. ↑ همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، ج۱، ص۲۵۳، تهران، ۱۳۱۸ش.
۲۲. ↑ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۲، ص۹۵، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۲۳. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۲۴. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۵. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۲۶. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۲۷. ↑ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۲۸. ↑ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۸۶، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۲۹. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۳۰. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۱. ↑ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، ج۱، ص۳۷۴، بغداد، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.    
۳۲. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳۳. ↑ ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامر و عبدالمنعم داوود، ج۱۲، ص۱۳۴، بغداد، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
۳۴. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۳۵. ↑ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳۶. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۳۷. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۱۸۷.
۳۸. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۲۵۵.
۳۹. ↑ حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۶۶۷.
۴۰. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
۴۱. ↑ بغدادی، هدیه، ج۲، ص۹۵.
۴۲. ↑ بغدادی، ایضاح، ج۳، ص۴۸۴.
۴۳. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۴۴. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ددرینگ، ج۴، ص۱۵۵، ویسبادن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.    
۴۵. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۸۸، بیروت، ۱۳۸۳-۱۳۹۶ق/۱۹۶۴-۱۹۷۶م.
۴۶. ↑ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش کمال یوسف حوت، ج۱، ص۱۸۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۴۷. ↑ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۱۸۲، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۴۸. ↑ کمال‌الدین، هادی‌حمد، فقهاء الفیحاء، ج۱، ص۹۷، بغداد، ۱۹۶۲م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «جاوانی»، ج۱۷، ص۶۳۹۸.    


رده‌های این صفحه : ادیبان | تراجم | شاعران عرب
جعبه ابزار